Edinburgh

Op de plattegrond van James Kay uit 1836 zie je een duidelijke tweedeling: een langgerekt zuidelijk deel met een dicht, onregelmatig stratenpatroon, en in het noorden een regelmatig patroon van strakke rechthoeken. Ziedaar de contouren van Edinburghs Old en New Town.

Begin 18e eeuw is er geen stad in Europa waar de mensen zó dicht opeen wonen. De bebouwing van Edinburgh is tot dan toe om redenen van veiligheid steeds binnen de stadsmuren gebleven. Voor uitbreiding is men gedwongen de huurhuizen steeds hoger te maken. Schotse heren hebben er dan ook geen mooie landhuizen zoals in de Engelse voorsteden. Edinburghers moeten zich tevreden stellen met een etagewoning in High Street. In woonkazernes van tien tot twaalf etages bewonen de rijken de onderste verdiepingen, en moeten de armen talloze trappen beklimmen. Er is geen stromend water en al helemaal geen sanitair. De tonnen met uitwerpselen van de laatste 24 uur worden ’s avonds op straat geleegd. Vóór de inhoud van vijf, zes of tien verdiepingen hoog naar beneden gekieperd wordt, klinkt het ‘Gardy-loo’ (mogelijk afgeleid van ‘Gardez à l’eau’, pas op voor het water) zodat voorbijgangers een veilig heenkomen kunnen zoeken. Wie beneden loopt, roept terug ‘Haud yer han’ (‘Hold your hand’, wacht even). 

Old & new

Door de uitvinding van explosieven die met kanonnen kunnen worden afgevuurd, verliezen de oude stadsmuren hun verdedigende functie, net als elders in Europa. Als het Schotland en vooral Edinburgh in de loop van de 18e eeuw economisch beter gaat, schrijft burgemeester Lord Drummond een architectuurwedstrijd uit om een nieuwe stad, New Town, te ontwerpen. De winnaar is de 22-jarige James Craig, die in 1766 zijn plan ontvouwt voor twee fraaie pleinen, St Andrew Square en Charlotte Square, met elkaar verbonden door een brede straat, George Street. Charlotte Square wordt tegenwoordig beschouwd als het hoogtepunt van de classicistische architectuur uit die tijd met paleisachtige voorgevels en hoge ramen. Deze bouwstijl staat bekend als Georgian, genoemd naar de vier Georges van 1714 tot 1813 op de Britse troon. Het hele plan met de genoemde pleinen en acht tussenliggende gesloten bouwblokken wordt in 1820 voltooid. Aldus ontstaat in de loop van de 19e eeuw de tweedeling op Edinburghs plattegrond in oud en nieuw.

Hemelsbreed is de afstand tussen de ‘Old Town’ en de ‘New Town’ 200 meter en beide staan op de Werelderfgoedlijst van de Unesco. Op de kaart van James Kay uit 1836 zijn ze in één oogopslag te herkennen: de Old Town met de dichte bebouwing aan de hoofdas High Street, en de New Town met het Grand Designontwerp ten noorden van Princess Street. De groene zone ertussen, West en East Princess Street Gardens, was ooit een sterk vervuild meer, Nor Loch, waar alle vuilnis van de oude bovenstad zich ophoopte. Het duurde zestig jaar voordat dit stankmeer was opgedroogd en de New Town kon worden voltooid.

Verkenning

Een weekend stadsbezoek aan Edinburgh is behalve leuk voor geografen ook bijzonder leerzaam. Het spannende zit ’m erin dat je in een wildvreemde wereld geparachuteerd wordt: je komt vrijdagavond in het donker aan en kijkt de volgende ochtend verbaasd om je heen. Wij zijn in Haymarket Hotel terechtgekomen: een uitstekende plek. Op de kaart van Kay moet het statige hotelpand nog gebouwd worden op het open terrein van Coates Hall, helemaal links op de kaart langs de uitvalsweg naar Glasgow. Van hieruit kun je zowel Old Town als New Town binnen vijftien minuten bereiken.

De Old Town met z’n beroemde kasteel, galerijstraatjes en intieme binnenplaatsen, trekt op de eerste zaterdagochtend het sterkst. Aan de voet van de kasteelheuvel is een markt met stalletjes vol exquise voedsel. Geen gewone groentemarkt (niets verkeerd mee), maar verfijnde theekramen. In een boekenstal met fraaie kookboeken schat de eigenaar onze belangstelling met professionele blik meteen goed in. Hij knoopt een praatje aan en prijst een prachtkookboek aan waarvan heel Groot-Brittannië in de jaren vijft ig op z’n kop stond. Kortom: een feelgood experience die helpt je ondanks de regen in zo’n middeleeuws aandoende stad onder te dompelen.

Zondagochtend staat de New Town op het programma. Op de kaart van Kay loop je slalommend en zigzaggend door voorname woonwijken in Georgiaanse stijl, met in serie geschakelde woonhuizen (nu veel zakelijke dienstverlening) langs halvemaanvormige parkjes, zogenoemde crescents. Ons eerste doel is Stockton, een voormalige dorpskern, gelegen langs het destijds vreselijk vervuilde riviertje Water of Leith. Thans een elegant wandeltraject. Bij de ochtendcappuccino op Hamilton Place wordt duidelijk waarom je altijd goede reisgidsen nodig hebt. Hier lezen we hoe je tien minuten verderop in het Georgian House een reis in de tijd kunt maken naar het dagelijks leven van de welgestelde bewoners, de Lamonts of Lamont. Voor wie wil proeven van deze reis door tijd en ruimte: www.nts.org.uk/Learn/virtual_georgian.php.

Tijdens een regenbui brengen we een cultureel bezoek aan de schilderijengalerij van de National Gallery of Scotland en nemen de bus naar de 3 kilometer verderop aan zee gelegen historische havenstad van Edinburgh, Leith, met als geografisch hoogtepunt de gloednieuwe conversie van braakliggend haventerrein naar trendy woon- en uitgaanscentrum Sandport. 

BRONNEN 

• Edinburgh, Glasgow en Highlands, ANWB Extra 2012. 
• Pocket Edinburgh, Lonely Planet 2014. 
• Trevelyan, G.M. 1968. Sociale geschiedenis van Engeland. Aula boeken.