Riga

Voor liefhebbers van de romantiek is de binnenstad van Riga een ware schatkamer van 500 bij 900 meter. Daarbuiten kun je je vergapen aan prachtige bouwwerken in art déco, jugendstil en art nouveau, en tot slot een frisse neus aan zee halen. Geen wonder dat de officieren van het Sovjet-regime de stad Riga als laatste post in hun carrière planden. Maar ze mochten uiteindelijk niet blijven.

De Duitse kaart van Riga uit 1885 is gemaakt in opdracht van het stadsbestuur. De tsaren lieten destijds de uitoefening van het gezag over aan de Hoogduits sprekende elite. Linksonder in de kaart staat een lijst van 104 Hervorragende Fabriken met hun overwegend Duitstalige eigenaren. Rusland is niet ver weg, getuige de namen van het Petersburger en Moskauer Stadtteil. Het historisch centrum uit de middeleeuwse Hanzetijd ligt er tussenin en is op de inzet rechtsboven nog eens uitvergroot. Volgens de reisgids zijn er meerdere hotels met de naam Radi un Draugi (Familie en Vrienden). Dat van ons ligt in het historische centrum en is bedoeld voor Letten in de diaspora die nog eens naar ‘huis’ willen. De plattegrond van de oude stad, Vecriga, is kenmerkend voor een Hanzestad aan een rivier: de Dom uit 1211 in het midden is omringd door patriciërswoningen aan kronkelige straatjes. Daaromheen de stadsmuur. We tellen in de gauwigheid acht prachtige staaltjes van middeleeuwse bouwkunst. Voor een liefhebber van romantische, nostalgische geografie is de binnenstad van Riga een schatkamer. Maar wel een heel kleine van 500 bij 900 meter. 

De oude stad uit

De oorlogsschade is inmiddels hersteld en daarmee lijkt de topografie van de binnenstad weer ‘voor eeuwig’ vastgelegd. Toen de vestingwerken uit de 16 e eeuw in 1860 werden afgebroken, drapeerde men in de vrijgekomen ruimte een park. Onze wandeling de stad uit begint langs de hoofdas, destijds naar goed tsaristisch gebruik de Alexander Boulevard genoemd. De namen die de straat achtereenvolgens heeft gekregen, zeggen alles over de bizarre politieke geschiedenis van Riga. Tijdens het bewind van de Bolsjewieken, een paar maanden aan het einde van de Eerste Wereldoorlog, was dit de Straat van de Revolutie. Tussen 1918 en 1940, de eerste onafhankelijkheid van Letland, heette hij de Boulevard van de Vrijheid. Gedurende de nazi-bezetting van 1941 tot 1944, hoe kan het anders, de Adolf Hitler Boulevard en onder de Sovjet-heerschappij tussen 1944 en 1991 Lenin Boulevard. Sinds de hernieuwde onafhankelijkheid na 1991 heet de belangrijkste straat van het land wederom de Brivibas Bulvaris, de Boulevard van de Vrijheid. Na de overvolle binnenstad is de groene zone een verademing. De maatvoering is ruim. Te beginnen met het 42 meter hoge Vrijheidsmonument, hét symbool van de nationale eenheid van Letland. Het werd onthuld op 18 november 1935 tijdens de viering van het 15-jarig jubileum van de Vrije Republiek Letland. De Sovjets hebben daarna voortdurend geprobeerd met allerhande argumenten het beeld weg te krijgen. Wat telkens niet lukte. Uiteindelijk werd het burgers verboden bloemen bij het monument te leggen. Wie dat toch waagde, kreeg een enkele reis Siberië. Op onze zondagochtendwandeling heerst er een onwerkelijke stilte op straat in afwachting van de lopers in de marathon van Riga. 

De kathedraal

In het Esplanade Park aan de Alexander Boulevard staat de Christus Geboortekathedraal. De prachtige, in neo-Byzantijnse stijl gebouwde Russisch-orthodoxe kerk is op de kaart van 1885 pas één jaar oud. De bouw zegt iets over het streven van de Russische overheid om de Russische cultuur in de Baltische provincie te versterken. Binnen is de zondagsdienst van 10 uur aan de gang. Russisch-orthodoxe diensten zijn mooi. Je raakt onmiddellijk gevangen in gezang, kleuren, kaarsen en vooral de devote sfeer van gebeden prevelende mensen die de beeltenissen kussen van de heiligen. Tijdens de antireligieuze Sovjetperiode kreeg de kerk een functie als planetarium. Na de onafhankelijkheid van 1991 is de koepelkerk prachtig gerestaureerd. Drie van de tien bewoners van Riga behoren anno 2014 tot de Russische minderheid en vinden hier hun moment van religieuze vervoering. 

Jugendstil

 De kaart leert dat in 1885 de voorsteden al heel ruim buiten de groen parkzone waren gegroeid. In de roze vlakken aan de noordkant van het groen en in de zuidpunt van het Petersburger Stadtteil voltrok zich de volgende decennia een ware bouwexplosie. De dominante bouwstijlen waren art déco en jugendstil. Je loopt door het park en na nog geen tien minuten beland je in de bijna magische wereld van beeltenissen van antieke goden, exotische dieren, sfinxen, sierlijk hekwerk in florale motieven en ranke vrouwen- figuren. In de Alberta iela, de Albertastraat, vind je de ultieme concentratie van uitbundig versierde façades. Reken zeker op een uur geconcentreerde kijkactiviteit, en langer als je naar binnen gaat. Jugendstil is immers niet alleen het decor van de straat, de flamboyante stilering zet zich binnen voort in lambrisering, verlichting, wanddecoraties en plafonds. Een kijkoefening voor kunsthistorisch geografen: herken de drie hoofdstromingen, de eclectisch decoratieve, de nationaal romantische en de verticale art nouveau; zie Lonely Planet en Katalog Riga 800.

Je vraagt je af hoe een uitbundige bouwstijl zó geconcentreerd hier in een stad aan de rand van Europa terecht komt. De ideeën rond jugendstil ontstonden eind 19e eeuw in de hoofdsteden Brussel en Parijs en waaierden vervolgens over Europa uit. De meest uitgesproken vormen ontstonden echter in de randgebieden: Sint-Petersburg, Boedapest en Riga. Met haar achthonderd panden is Riga een ware jugendstilmetropool en Unesco-werelderfgoed. Het eerste pand werd gebouwd in 1899 en met het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog vijftien jaar later stopte de bouw net zo plotseling als hij begonnen was. 

Creatieve economie

De ANWB-gids noemt twee gebieden waar zich een creatieve economie ontwikkelt, beide op loopafstand van de oude stad. Altijd interessant. De eerste wijk, Andrejsala, ligt tien minuten lopen vanaf de jugendstilwijk. De waterkant van het Petersburger Stadtteil wordt in de decennia na 1885 omgevormd tot haven- en industriegebied en wacht anno 2014 op een nieuwe bestemming. Een vreemd niemandsland. Maar op de kop van het schiereiland Möllershof wacht ons een verrassing. In de ontmantelde elektriciteitscentrale is een heuse paintball-oorlog aan de gang. En op het treinemplacement ernaast staan lange rijen wagons met steenkool uit Rusland te wachten om in de industriehaven in grote schepen overgeladen te worden.

Het is tien minuten met de tram door de groene zone naar de andere creatieve wijk, Spikeri. In het Moskauer Stadtteil staan achter de reusachtige markthallen (voormalige hangars voor zeppelins, schitterend om door te lopen) in vroegere pakhuizen een ratjetoe aan winkels, telefoonkantoortjes, reisbureaus, kortom een scharreleconomie waar wij in de gauwigheid geen touw aan kunnen vastknopen.
 

Het is bijna schrikken: om de hoek lopen we tegen een reusachtige steenkolos aan. Het is een neef van de markante Stalin wolkenkrabbers uit Moskou: 108 meter hoog, meteen aan het begin van de Sovjettijd in 1958 ‘als een welkomstgeschenk aan de Baltische Staten’, heel toepasselijk in het Moskouse stadsdeel neergezet. 

Naar zee

We nemen ’s middags de tijd voor een treinreisje naar zee, naar de badplaats Jurmala. Na een halfuur stappen we uit in station Dibulti en lopen langs zee richting strandpaviljoen Mariënbad en stappen de trein weer in op station Majori. Alles is intiem en kleinschalig. Prachtige, in dezelfde kleuren groen en blauw geschilderde houten buitenhuizen. Mooie grijze Baltische luchtpartijen boven zee. We wachten in het donker op de trein terug en in de verte zie je de koplampen al minuten tevoren aankomen. Dreamtime.

Dit geëlektrificeerde traject door het natuurgebied van duinen en meren is in 1950 aan het begin van de Sovjettijd aangelegd. Na dit bezoek snap je dat officieren van het Sovjetleger en de KGB de stad Riga als laatste post in hun carrière planden om er na hun pensioen van te genieten. Helaas voor hen liep het anders: de militairen kregen in 1989 geen verblijfsvergunning. Over hun schrik en teleurstelling zegt de ex-president van Letland, Vaira Vike-Freiburga, in een interview laconiek: ‘Dat was een schok voor hen. Voor ons was het schrikken dat we van de ene dag op de andere wakker werden in een communistisch land. Met andere woorden: we schrikken op bepaalde momenten allemaal.’ • 

BRONNEN 

• Baltische Staten. Insight Guides 2013. 
• Brokken, J. 2010. Baltische zielen. Libris.
• Chaudron, J. 2014. ‘Wij dachten ook dat de Koude oorlog over was.’ Interview Letse ex-president Vaira Vile-Freiberga. Trouw 5 november 2014. 
• Estonia, Latvia & Lithuania. Lonely Planet. 2012.
• Jugendstil in der Baukunst Rigas. 2008. Katalog der Ausstellung Riga 800 – Stadt der Inspiration. Jumava. 
• Riga. ANWB Extra 2012.