Vluchtelingenstroom Syrië vergroot waterstroom

Klimaatverandering en waterschaarste zijn mede oorzaak van de Syrische burgeroorlog en de vluchtelingencrisis. Dat vluchtelingenstromen omgekeerd ook de waterstromen beïnvloeden, was nog niet eerder aangetoond.

In 2013 meldde het Jordaanse ministerie van water en irrigatie een plotselinge, spectaculaire toename in de watertoevoer van de Yarmouk naar het stuwmeer achter de Al-Wehda-dam. De Yarmouk is de belangrijkste zijrivier van de Jordaan en de voornaamste waterbron van Jordanië. Vlak voor het punt waar hij in de Jordaan uitmondt, ligt sinds 2007 de Al-Wehda-dam. Het stuwmeer erachter is een belangrijk waterreservoir van Jordanië. Vandaar krijgen de boeren op de Oostelijke Jordaanoever via het King Abdullah-kanaal water voor de bevloeiing van hun velden. Het stuwmeer zou oorspronkelijk een capaciteit krijgen van 480 miljoen kubieke meter, maar dat werd uiteindelijk slechts 155 miljoen kubieke meter.

De Yarmouk passeert meerdere landen. Zowel Syrië als Jordanië heeft recht op water uit de rivier, en sinds de annexatie van de Golan Hoogten maakt ook Israël als derde oeverstaat daar aanspraak op. Jordanië is economisch en militair de zwakste van de drie en kan zich het minst doen gelden. De stroomafwaartse ligging is evenmin gunstig. Jordanië maakte herhaaldelijk afspraken met Syrië en Israël over de verdeling van het water uit de Jordaan en de Yarmouk, maar krijgt nimmer de afgesproken hoeveelheden.

Waterschaarste

Weinig landen hebben zo te lijden van waterschaarste als Jordanië. De komst van honderdduizenden vluchtelingen uit Syrië en Irak heeft het watertekort extra nijpend gemaakt. In Jordanië zelf regent het weinig, en de Jordaan en de Yarmouk bevatten nog maar weinig water als deze het land bereiken. Israël (Jordaan) en Syrië (Yarmouk), die stroomopwaarts liggen, hebben er dan al heel veel water aan onttrokken. Verreweg het grootste deel van het water in de Yarmouk komt uit bronnen in Syrië. Om zo veel mogelijk water vast te houden voor eigen gebruik, vooral irrigatie, heeft Syrië 21 dammen en stuwmeren aangelegd in zijriviertjes van de Yarmouk. Daardoor komt er nog maar weinig water in de rivier en het Al-Wehda-stuwmeer terecht.

In 2013 nam de toevoer naar het stuwmeer ineens toe met 340% en dat is sindsdien min of meer zo gebleven (figuur 2). Werd de opslagcapaciteit tot 2013 slechts voor 10% benut, na 2013 steeg dat tot ongeveer 30%. Jordanië is blij met het extra water, maar de watertekorten zijn er lang niet mee opgelost. Eigenlijk profiteren alleen de boeren stroomafwaarts op de Oostelijke Jordaanoever ervan. De steden en vluchtelingenkampen in de hooglanden liggen te ver weg en vooral te hoog. 

Vluchtelingenstroom

Waar komt de plotselinge toename van de afvoer van de Yarmouk vandaan? De link met de burgeroorlog in Syrië is natuurlijk snel gelegd, maar bestaat er ook een causaal verband? De opstand tegen het regime van Bashar al-Assad begon in 2011 en twee jaar later kwam de enorme vluchtelingenstroom op gang. Experts beweren dat klimaatverandering, waterschaarste en slecht waterbeheer een belangrijke rol spelen in het Syrische conflict (zie kader op pag. 16), maar is dat omgekeerd ook zo? Heeft het conflict, en de vluchtelingenstroom in het bijzonder, een rol in de plotselinge veranderingen in de waterstromen? En zo ja, welke dan? In 2011-2012 kwam er ook een einde aan een langdurige droogteperiode. Ligt daar de oorzaak niet? 

Amerikaanse en Canadese onderzoekers hebben de kluwen van oorzaken en gevolgen proberen te ontrafelen en rapporteerden daarover afgelopen december in het wetenschappelijke tijdschrift PNAS. Hun conclusie: er is inderdaad een causaal verband tussen het extra water en de vluchtelingenstroom (figuur 3). 

Veldonderzoek konden ze vanwege de oorlog in Syrië niet doen. Daarom hebben ze satellietbeelden geanalyseerd en het Syrische deel van het stroomgebied van de Yarmouk vergeleken met het Jordaanse deel en de door Israël geannexeerde Golan Hoogten. Deze twee aangrenzende gebieden lijken in veel opzichten op het Syrische deel, maar verschillen op één punt: er zijn geen grote aantallen mensen op de vlucht geslagen. De invloed van deze ene variabele is er dus goed uit te filteren.

Waterstromen

In zowel het Syrische als het Jordaanse deel van het stroomgebied nam het geïrrigeerde areaal tussen 2000 en 2006 toe, in Syrië veel sterker dan in Jordanië. Tijdens de droogte van 2006-2008 liep het areaal in beide landen terug, in Syrië sterker dan Jordanië. Maar waar het geïrrigeerde areaal in Jordanië in 2012 weer enigszins steeg, zette in Syrië een sterke daling (47%) door (figuur 4). Die vermindering is alleen te verklaren uit de op gang gekomen vluchtelingenstroom. Boeren lieten hun landerijen onbeheerd achter.

Ook het waterniveau in de reservoirs ondervindt invloed van de exodus. Je zou verwachten dat ze goed gevuld zouden zijn, omdat er minder water naar de akkers gaat. Het tegendeel bleek waar. De waterreservoirs in Syrië vertoonden een heel andere ontwikkeling dan die op de Golan Hoogten. Tot 2012 liepen de ontwikkelingen gelijk op, daarna daalden de waterniveaus in Syrië dramatisch, precies in de jaren waarin honderdduizenden mensen het gebied verlieten (figuur 5). Dat kwam omdat de reservoirs niet of slecht beheerd werden of doelwitten van militaire acties vormden. Ze waren in handen van de rebellen en die misten de technische kennis en informatie om de dammen en reservoirs goed te beheren. 

De onderzoekers concluderen dat de afname van 47% in het geïrrigeerde areaal en de daling van 49% in de wateropslag zijn toe te schrijven aan de exodus van mensen. Die veranderingen verklaren voor 48% de ruime verdrievoudiging (340%) van de toestroom van water van Syrië naar Jordanië c.q. het Al-Wehda-stuwmeer.

De meeste onderzoeken gaan over waterschaarste als oorzaak van conflicten of over watervoorzieningen als militair doel of als wapen in de strijd. Dit onderzoek kijkt naar verbanden in de andere richting. Het geeft inzicht in de gevolgen van conflicten en vluchtelingenstromen voor het stroomgebied van een (internationale) rivier.