WK voetbal Brazilië 2014: Toernooi van afstanden en (weers)omstandigheden

Louis van Gaal noemde het komende WK Voetbal in Brazilië een toernooi van (ongunstige) omstandigheden. De afstanden tussen de twaalf speelsteden in dit gigantische land zijn groot en de klimaatomstandigheden zeer uiteenlopend.

‘Alles in één ruimte’, luidt de officiële slogan van het WK Voetbal waarmee Brazilië zich aan de wereld wil presenteren. En wat voor ruimte: Brazilië beslaat met 8,5 miljoen vierkante kilometer bijna de helft van Zuid-Amerika. In dit immense land komen in juni 32 landen bijeen voor het wereldkampioenschap voetbal. Er zijn twaalf speelsteden aangewezen. De meeste liggen aan de zuidoostkust van Brazilië of niet ver daarvandaan. Hier ligt het oorspronkelijk kolonisatiegebied van de Portugezen en tot de dag van vandaag het dichtstbevolkte deel van Brazilië. Ook de meeste grote steden met de stadions zijn hier te vinden, met São Paulo en Rio de Janeiro qua inwonertal op de eerste en tweede plaats (respectievelijk 12 en 6 miljoen) en Salvador de Bahia met 3 miljoen inwoners als derde. Slechts vier speelsteden liggen in het binnenland: Belo Horizonte, Brasilia, Cuiabá en Manaus. De laatste ligt midden in het Amazonegebied (zie ook Geografie juni 2012). Er is bewust voor gekozen de deelnemende ploegen het enorme land door te laten trekken. Brazilië wil de wereld een groot deel van haar territorium laten zien.

Het wordt niet alleen het WK van de enorme afstanden, maar ook van de wisselende weers- en klimaatomstandigheden. Een aantal deelnemende landen, waaronder ook Nederland, maakt zich daar zorgen over. Volgens bondscoach Louis van Gaal heeft dit WK weinig met voetbal te maken. Hij sprak bij de loting over een toernooi van (ongunstige) omstandigheden, niet tegenstanders. Nu is er inderdaad een wereld van verschil tussen Manaus midden in het Amazonebekken en Porto Alegre in de zuidelijke punt van Brazilië. Ze liggen niet alleen mijlenver van elkaar (4500 kilometer), ook de klimatologische omstandigheden verschillen sterk (kader ‘De klimaten van de speelsteden’). Gelukkig speelt het toernooi zich niet af in de Braziliaanse zomer, maar in de winter. Dan liggen de temperaturen aanzienlijk lager dan in de zomer. Overigens hebben de begrippen zomer en winter in Latijns Amerika meestal een andere betekenis dan in Europa. Op ons continent heeft het verschil vooral te maken met de temperatuur, in Zuid- Amerika houdt het meer verband met de neerslag: over het algemeen is de winter de droge periode en de zomer de natte. Zie Bosatlas 54e druk, kaart 204 a en b.

Klimaat van Brazilië

Een groot deel van Brazilië ligt tussen de evenaar en de Steenbokskeerkring, en daardoor binnen de invloedssfeer van de intertropische convergentiezone (ITCZ) en gerelateerde circulatiesystemen (figuur 1). Het land ligt grotendeels op het zuidelijk halfrond aan de oost zijde van het continent, waardoor de seizoensverschillen tegenovergesteld zijn aan die van Europa. Door de ligging aan de Atlantische Oceaan staat het land onder invloed van Atlantische circulatiesystemen, vooral de zuidoostpassaat. Het Braziliaanse Hoogland langs de zuidoostkust beperkt de Atlantische invloed in het binnenland. Meer naar het noorden kan de equatoriale Atlantische lucht, vooral in de zomer, tot ver in het Amazonebekken doordringen.

Een groot deel van Brazilië – ongeveer 90 procent – heeft vooral een tropisch en subtropisch klimaat. Het klimaat heeft globaal een zonaal patroon, dat wil zeggen een opeenvolging van noord naar zuid, te beginnen met een vochtig-tropisch klimaat in het Amazonebekken en vervolgens een savanneklimaat, dat ten zuiden van de 20°-breedtegraad overgaat in een vochtig subtropisch klimaat (met zachte winters en warme zomers) al dan niet met een droge winter.

Het zonale patroon wordt echter verstoord onder invloed van de noordoostmoesson, waardoor een groot deel van het Amazonebekken en de Amazonedelta een tropisch moessonklimaat hebben. De gebergten aan de zuidoostkust (tussen Natal en São Paulo) leiden vaak tot heftige stijgingsregens als gevolg van de zuidoostpassaat, waardoor hier een vochtig (regenwoud-) en/of moessonklimaat heerst. In de regenschaduw van de gebergten vinden we een warm steppeklimaat, het droogste gebied van Brazilië. Bijna nergens in het land is het klimaatverschil op betrekkelijk korte afstand zo groot al hier. Recife aan de kust, op 8° van de evenaar, ontvangt gemiddeld 2500 mm neerslag per jaar, terwijl het sertãogebied in het binnenland het met minder dan 500 mm moet doen. 

Weerextremen

Een klimaat wordt niet alleen bepaald door de gemiddelde jaarlijkse en maandelijkse temperatuur en neerslag, maar ook door extreme weerverschijnselen. Vooral in het oostelijk deel van ZuidAmerika komen bijna jaarlijks stormen en stortbuien voor, afkomstig van de Atlantische Oceaan. Ze leiden keer op keer tot overstromingen, aardverschuivingen en modderstromen, met talloze doden en gewonden, enorme schade aan huizen en verwoeste bruggen en wegen. Salvador, Rio de Janeiro en São Paulo werden er onlangs nog door getroffen in december en januari, met honderden dodelijke slachtoffers – niet alleen onder de bewoners van de favelas.

Anders dan de Andeslanden heeft Brazilië geen last van aardbevingen, vulkaanuitbarstingen of tsunami. Het land ligt aan de passieve continentale plaatgrens van Zuid-Amerika, waar dergelijke verschijnselen zeer zeldzaam zijn, anders dan bij de actieve plaatgrens aan de westkust van Zuid-Amerika. 

Nederland in groep B

Nederland is met Spanje, Australië en Chili ingedeeld in groep B, op het oog een vrij sterke groep. De thuisbasis van Nederland ligt in Rio de Janeiro. Oranje verblijft daar minimaal twee weken om drie keer op en neer te vliegen naar Salvador, Porto Alegre en São Paulo. Niet alleen het klimaat, ook de grote afstanden en de lange vliegtijden van Rio naar de andere speelsteden baren Oranje zorgen. Maar de andere landen hebben vergelijkbare problemen, misschien nog wel meer dan Nederland. De grootste afstand die Oranje in de groepsfase moet afleggen is 1200 kilometer. Het kan nog veel verder: van Rio naar Manaus is het ruim 2500 kilometer.
 

Oranje speelt de eerste wedstrijd op vrijdag 13 juni in Salvador tegen Spanje, een geduchte tegenstander, want wereldkampioen van 2010. Misschien ontlenen de Spanjaarden kracht aan de naam van de stad (El Salvador = de Verlosser) en moeten wij alsnog de hulp van Johan Cruyff inroepen. Het klimaat is in ieder geval niet gunstig. De gemiddelde temperatuur in juni is nogal hoog (22- 27°C) met een hoge luchtvochtigheid en veel neerslag. Het gemiddelde aantal regendagen in juni is 23 en de gemiddelde neerslag is 250 mm, dit is circa 30 procent van de neerslag die in Nederland gemiddeld in een hele jaar valt.

De beide andere speelsteden, Porto Alegre en São Paulo, hebben een gunstiger klimaat, vooral wat betreft de temperatuur. Met een gemiddelde minimale en maximale dagtemperaturen lijken ze enigszins op Nederland: 11-19°C en 12-22°C. Oranje speelt in Porto Alegre tegen Australië en in São Paulo tegen Chili.

Van de andere speelsteden in groep B heeft Cuiabá verreweg het onaangenaamste klimaat. Niet zozeer vanwege de neerslag (juni: 15 mm), maar vooral door de temperatuur (17-31°C) en de hoge vochtigheid. De omstandigheden in Rio de Janeiro en vooral Curitiba zijn veel gunstiger. Curitiba heeft door de hogere ligging een klimaat dat in de Braziliaanse winter vergelijkbaar is met dat van Nederland. 

Na de groepsfase

Het eventuele vervolg op de voorronde hangt af van de resultaten van de groepswedstrijden. Mocht Oranje op de derde of vierde plaats eindigen dan is het uitgespeeld en kan het terugvliegen naar Nederland. Maar stel dat Oranje eerste of tweede wordt van groep B? Er zijn in principe twee mogelijke volgordes.

Wordt Oranje groepswinnaar en wint het daarna alle wedstrijden, dan zijn de speelsteden achtereenvolgens: Fortaleza (Aw-klimaat), Salvador (Af), Belo Horizonte (Aw) en Rio de Janeiro (Af). Fortaleza behoort met een gemiddelde dagtemperatuur in juli van 26°C tot de warmste speelsteden van het WK, Salvador met 200 milimeteren 25 regendagen in juli tot de natste. Belo Horizonte ziet er vrij gunstig uit, mede door de hogere ligging, en in Rio de Janeiro kan Oranje bijna op de fiets naar het stadion.

Eindigt Oranje als tweede in groep B dan treft het achtereenvolgens: Belo Horizonte (Aw), Fortaleza (Aw), São Paulo (Cf) en Rio de Janeiro (Af). We omzeilen dan Salvador, dat zeer nat is in juli en nogal tropisch warm. Afgaand op het klimaat bestaat er dus een lichte voorkeur om als tweede te eindigen in groep B.

In beide situaties heeft Oranje bijna alle klimaattypen van Brazilië ervaren, van Af tot Aw en van Cf tot Cw en heeft het in de helft van de speelsteden een wedstrijd gespeeld en bovendien een groot deel van Brazilië gezien en voldaan aan de vurige wens van het gastland. Maar of dat ook de bedoeling is van Oranje valt te betwijfelen. 

MEER LEZEN?

Een toelichting op het klimaatsysteem van Köppen-Geiger is te vinden op www.geografie.nl. 

BRONNEN 

• Blouet, B. & O.M. Blouet 2009. Latin America and the Caribbean. Wiley, New York. 
• Kleinpenning, J.M.G. & P.H.C.M. van Lindert (red.) 1997. Latijns Amerika. Van Gorcum, Assen. 
• Peel, M.C. et al. 2007. Updated World map of the Köppen-Geiger climate classifi cation. Hydrology and Earth System Sciences, 11: 1633-1644. Geraadpleegd op www.hydrol-earth-syst-sci.net/11/1633/2007. 
• Kottek, M. et al. 2006. World Map of the Köppen-Geiger climate classifi cation updated. Meteorologische Zeitschrift, 15(3): 259-263. Geraadpleegd op www.schweizerbart.de/resources/downloads/paper.../55034.pdf. 
• Veblen, T.T., K.R. Young & A.R. Orme 2007. The Physical Geography of South America. University Press, Oxford. 
• www.klimaatinfo.nl/brazilië 
• www.allmetsat.com/klimaat/brazilië 
• www.wikipedia.org/w/index