Het nieuwe verleden van Turkije

Terwijl president Erdoğan na de coup vooral spreekt over de bescherming van de democratie, die door gulenistische ‘terroristen’ bedreigt wordt, zochten hij en zijn AKP de legitimatie voor nieuw beleid de afgelopen tijd vaak in een deels herschreven Ottomaanse verleden.

Maandenlang hing er voor het half afgebroken, ooit prestigieuze Atatürk Cultureel Centrum op het Taksimplein een enorm billboard waarop een nieuwe film werd aangekondigd over een ‘vergeten hoogtepunt’ uit de Ottomaanse geschiedenis. De ironie ontging weinigen. Toen Mustafa Kemal Atatürk de Turkse Republiek stichtte, op de puinhopen van het Ottomaanse rijk, probeerde hij juist alle sporen daarvan uit te wissen. In het onderwijs, de politiek en de cultuur. Het billboard op deze plek zou hem doen omdraaien in zijn graf. En dat lijkt ook precies de bedoeling. Net als de afbraak van het Cultureel Centrum staat het symbool voor de verschuivende lezing van de Turkse geschiedenis.

Vanuit datzelfde perspectief valt te verklaren waarom het megalomane, nieuwe presidentiële paleis precies op de plaats van een populair, door Atatürk ontworpen park moest komen. Ook is er een nieuw museum in Istanbul waar men de verovering van Constantinopel door de Ottomanen in 1453 kan herbeleven. Elk jaar op 29 mei wordt die verovering gevierd. Dit jaar was de viering groots. Overal hingen posters met de slogan ‘Weder opgestaan, wederom groot geworden’, geflankeerd door portretten van sultan Mehmet de Veroveraar en van president Erdoğan.

Zo wordt er een nieuwe, eclectische versie van het verleden geconstrueerd en gevierd: de Ottomaanse gouden eeuw als inspiratiebron en ontstaansmythe voor het huidige politieke landschap. 

Nieuw verleden

Breed wordt aangenomen dat het gaat om een bewuste combinatie van invented traditions, beeldvorming in de media, en uitspraken door de huidige politieke elite om een beeldtaal en discours te ontwikkelen ter legitimatie van beleid. Het sluit aan op de overtuiging bij het AKP-electoraat dat het hoogtepunt van Turkse macht in het verre verleden ligt. De belofte van het AKP-discours is Turkije weer groot te maken in de nabije toekomst, net als onder de sultans. Men neemt afstand van de seculiere, republikeinse, door Atatürk geïnspireerde periode sinds de oprichting van de moderne staat. Sinds de Gerechtigheids- en Ontwikkelingspartij (AKP) van president Erdoğan aan de macht kwam in 2002, maar vooral de laatste paar jaar, worden andere waarden benadrukt: een centrale rol voor de islam, een traditionele kijk op genderrollen en een grote Turkse invloed in de wereld.

Waar die drie waarden in nieuw beleid worden omgezet, gebeurt dat met verwijzingen naar het Ottomaanse verleden, die vaak meer op mythen dan op geschiedschrijving lijken te berusten. Hieronder een aantal voorbeelden van de drie genoemde waarden.

Islam
Tekenend voor groeiende rol van de islam is de opkomst van de Ottomaanse Haard 1453 (Osmanlı Ocakları 1453), een conservatieve organisatie die hechte banden onderhoudt met de AKP. Regelmatig organiseren de leiders politieke manifestaties om steun te betuigen aan AKP-plannen, waarbij leden verkleed zijn als Ottomaanse elitetroepen (janitsaren). Recentelijk bijvoorbeeld ter ondersteuning van de parlementsvoorzitter van de AKP, die voorstelde het seculiere beginsel uit de Turkse grondwet te verwijderen en de islam erin te noemen. Een van de slogans luidde: ‘Een religieuze grondwet voor een religieuze generatie’.

Gender
Wat betreft de kijk op de rol van de vrouw stelde de echtgenote van de president, Emine Erdoğan, recentelijk dat de harem ten tijde van het Ottomaanse rijk vooral gezien moet worden als educatief centrum voor vrouwen. Terwijl de AKP-gezinde media hard hun best deden dit beeld te rechtvaardigen, leidde de uitspraak in andere media vooral tot verontwaardiging: hoe kun je een plek waar meisjes als slaven binnenkomen en van hun identiteit beroofd worden, een educatief centrum noemen? Welke rol ziet de first lady weggelegd voor vrouwen in dit land?

Regionale macht
Wat betreft de invloed van Turkije in de regio en de wereld beschreef ex-minister van buitenlandse zaken en ex-premier Davutoğlu in zijn boek Strategic Depth de Turkse situatie als die van een voormalige grootmacht, die zou moeten voortbouwen op het Ottomaanse verleden om de banden met de landen ontstaan uit dat rijk, te versterken. Het Ottomaanse rijk strekte op haar hoogtepunt in de 17e eeuw van Hongarije tot Mekka, en van Algerije tot Irak. Bovendien was de sultan als kalief ook beschermheer van alle moslims. Na het uiteenvallen van het Ottomaanse rijk na de Eerste Wereldoorlog stichtte Atatürk de Turkse republiek, schafte het kalifaat af en verbande de familie van de sultan. Volgens Davutoğlu zou Turkije haar Kemalistische (door Mustafa Kemal Atatürk geïnspireerde), isolationistische buitenlandbeleid nu moeten vervangen door een beleid gericht op het uitbreiden van de regionale handelsbanden en van de Turkse macht in de regio. In het publieke debat wordt deze geopolitieke visie Neo-Ottomanisme genoemd.

In de praktijk is deze terug te vinden in bijvoorbeeld de bouw van moskeeën door het Turkse ministerie van religieuze zaken (Diyanet) in Albanië en Bosnië (soft power) en in het sturen van troepen en opzetten van legerbases in onder andere de Verenigde Arabische Emiraten, Irak en Somalië (hard power).

Welk verleden?

Naar welk deel van de Ottomaanse geschiedenis verwezen wordt, is een terrein van strijd. De talloze tv-series die de laatste jaren razend populair zijn geworden in binnen- en buitenland gaan vooral over de gouden eeuw van het Ottomaanse rijk in de 16e eeuw en tonen het leven aan het hof van de sultan in al haar rijkdom. Uiteraard met de vereiste intriges en vrouwelijk schoon. Maar conservatieve critici noemen de series volksverlakkerij en een verdraaiing van de geschiedenis. Ook voor die doelgroep zijn er series over de Ottomaanse tijd, maar dan met een centrale rol voor hervonden tradities en geloof. Zo heeft staatszender TRT, nu stevig in handen van AKP-gezinden, de populaire en dure serie Diriliş Ertuğrul gemaakt, vernoemd naar de vader van de stichter van de Ottomaanse dynastie. Hier zweren de buitenlandse vijanden (kruisvaarders) constant met list en bedrog samen tegen de Turkse helden. De serie zit vol religieuze verwijzingen en ziet duidelijk een andere rol voor de vrouwen weggelegd dan bij de series van de commerciële kanalen.

Interessant is ook de discussie over de grote culturele diversiteit tijdens het Ottomaanse rijk en de symboliek ervan. Gedurende de Ottomaanse dynastie was bijvoorbeeld een aanzienlijk deel van de bevolking van Istanbul christelijk en sprak Grieks. De Ottomaanse elitetroepen waren Slavische slaven uit de Balkan, en de meeste vrouwen in de harem waren van niet-moslimafkomst. Een aantal etnische en religieuze groepen binnen het rijk kregen vergaande autonomie. De AKP verwijst nauwelijks naar dit deel van het verleden, maar als het gebeurt, ligt de nadruk op het feit dat dit alles plaatsvond onder Turks leiderschap. En zo wordt een Ottomaans- soennitisch-Turkse identiteit geconstrueerd, waarin weinig politieke ruimte is voor de historische minderheden in Turkije zoals de Koerden, Alevieten, Armeniërs en Grieken.

Waarom nu?

In de recente Turkse geschiedenis zijn allerlei islamistische, linkse en rechtse partijen, waaronder ook de voorloper van de AKP, verboden door de Kemalistisch georiënteerde rechterlijke macht en het leger. Sinds de overweldigende winst in de verkiezingen van 2002 heeft de regerende AKP er alles aan gedaan om de Kemalistische elementen in de staat en in het leger buiten spel te zetten. Vandaar dat de AKP nu op zoek is naar een deel van de geschiedenis dat niet op de seculier politieke nalatenschap van Atatürk is gebaseerd, maar wel aansluit bij bestaande nationalistische gevoelens over de terugkeer naar een Turkse gouden eeuw van macht en rijkdom.

Een andere verklaring voor het groeiende nationalisme van de AKP is electoraal van aard. In de verkiezingen van 2015 kwam de rechts-nationalistische partij (MHP) maar net over de kiesdrempel van 10 procent. Door in te spelen op ontevredenheid binnen de MHP en de terugkeer van een Turkse-Ottomaanse gouden eeuw te beloven, hoopt de AKP de rechts-nationalistische partij bij de volgende verkiezingen onder de kiesdrempel te krijgen, en veel reststemmen in de wacht te slepen.

Het Neo-Ottomaans discours beoogt dus een nieuw Turks zelf- en wereldbeeld te creëren op basis van selectieve verwijzingen naar het Turks-soennitisch-Ottomaanse verleden, als alternatief voor de Kemalistische waarden en levensstijl, die decennialang door het onderwijs en andere overheidsinstituties werd uitgedragen. Door aan te sluiten bij sterke gevoelens van nationale trots, en een terugkeer van de politieke en culturele grootsheid van de Turken in het vooruitzicht te stellen, worden kiezers gemobiliseerd en wordt nieuw beleid gelegitimeerd. Hoe dit discours zich zal ontwikkelen na de mislukte couppoging van juli 2016, zal sterk afhangen van het nieuwe politieke landschap dat nu ontstaat.