'Vrije plekken' en cultureel erfgoed in krimpdorpen

In tal van dorpen vallen ongepland gaten in de bebouwing. Woningen, basisscholen, kerken en winkels komen leeg te staan, panden worden gesloopt. Herbestemming is een optie, maar dat vergt vaak fysieke aanpassingen die kunnen botsen met de cultuur-historische waarde van het pand of dorpsgezicht.

Plattelandsgemeenten concentreren voorzieningen zoals basisschool en bibliotheek steeds meer in centrumdorpen vanwege een dalend aantal gebruikers. Winkels en detailhandelszaken sluiten omdat het onlineshoppen toeneemt of omdat er geen opvolgers zijn. Bewoners verhuizen en laten een woning achter waarvoor soms moeilijk een koper te vinden is. Kerken verliezen hun primaire functie. Door deze ontwikkelingen neemt de leegstand toe. Of positiever uitgedrukt: er komt meer ruimte vrij.

Vooral in afgelegen gehuchten, minder aantrekkelijke dorpen en functieverliezende plattelandsstadjes ontstaan veel 'vrije plekken'. Daarvoor kunnen nieuwe functies worden gezocht, maar dat vergt vaak fysieke aanpassingen die de cultuurhistorische waarde van die plek kunnen aantasten. Hoe kunnen beleidsmakers, stedenbouwkundigen en architecten met dit dilemma omgaan? Het Friese dorp Holwerd en het Oost-Duitse stadje Lutherstadt Eisleben kozen ervoor 'in te breiden' en wisten tegelijkertijd aantrekkelijk te blijven. 

Holwerd

Holwerd is een dorp met circa 1650 inwoners in Noordoost Fryslân, vlak achter de dijk in de Waddenzeekustzone. Het ligt op twee terpen: een kerkterp en een 'handelsterp', waar gewoond en gewerkt werd. De handelsterp heeft een hoofdstraat met aan elkaar gebouwde panden. Grote delen van Holwerd zijn in 1991 aangewezen als beschermd dorpsgezicht.

Ondanks dit mooie en unieke cultureel erfgoed komen steeds meer panden in het dorp leeg te staan. Beleidsmakers, stedenbouwkundigen en architecten proberen een middenweg te vinden tussen behoud van de aaneengesloten bebouwing en herbestemming. In grote lijnen ontwikkelen ze daarvoor twee strategieën, de ene gebaseerd op objectivering van de ruimtelijke kwaliteit, de andere op participatie van de bevolking.

Het eerste gebeurt in een cultuurhistorische verkenning. De daarin benoemde kernkwaliteiten moeten richting geven aan de keuze of leegstaande historische panden gesloopt, dan wel bewaard blijven. In de praktijk is het echter lastig een goede bestemming te vinden voor de leegstaande panden op de handelsterp en vrije plekken daarbuiten. Sommige (jonge) huishoudens hebben nu eenmaal een voorkeur voor nieuwbouw. Een aantal panden is ook niet geschikt om er voor senioren geschikte woonvormen van te maken. Bovendien zijn eigenaren niet altijd bereid of in staat hun pand te onderhouden of te verkopen.

In 2009 kwamen ruimtelijke professionals op uitnodiging van de Bond Nederlandse Architecten (BNA) bijeen in het Ontwerplab Krimp. Daar werd ervoor gepleit niet alleen te focussen op het behoud van het historische gedeelte, maar Holwerd te begrijpen als 'een nieuwe verzameling van ruimtes en leegtes'. De ruimtes noemen we de nieuwe 'Holwerder buurtschappen', overzichtelijke woonclusters, ieder buurtschap met eigen landschappelijke, stedenbouwkundige en sociale kwaliteiten. Daaruit vloeide onder andere het plan Holwerd aan Zee voort. Door de Holwerder Vaart door te trekken tot aan de zeedijk, komt de dorpskern op de terp weer aan het water te liggen. Volgens de initiatiefnemers is het dorp dan niet alleen het punt waar de veerboot naar Ameland vertrekt, maar ook een plek waar het prettig toeven is voor toeristen en inwoners.

De tweede strategie is erop gericht bewoners en andere partijen te betrekken bij het toekomstperspectief van Holwerd. Tijdens een 'dorpsverkenning' kunnen bewoners (woon)behoeftes in kaart brengen en werkgroepen vormen die bepaalde ontwikkelingen op sociaal, ruimtelijk of economisch gebied in gang zetten. De dorpsverkenning vormt samen met de cultuurhistorische en bouwhistorische verkenning het algemene ontwikkelingsperspectief van Holwerd. Uitvoerend orgaan is de Dorps Ontwikkelingsmaatschappij, die vastgoed uit de markt haalt en grondposities kan innemen.

In Holwerd is de participerende strategie in grote lijnen ondergeschikt aan de objectiverende strategie: ruimtelijke kwaliteit wordt gedefinieerd aan de hand van de cultuurhistorische kernwaarden. Maar hoever willen beleidsmakers, ontwerpers en bewoners gaan om cultureel erfgoed onveranderd te laten? Wordt op een gegeven moment bijvoorbeeld geaccepteerd dat alleen de gevels in de hoofdstraat blijven staan, waardoor gebouwd cultureel erfgoed tenminste als decor overblijft ? Of wordt incidenteel sloop toegestaan waardoor (groene) vrije plekken onderdeel mogen uitmaken van het cultureel erfgoed? Een voorbeeld voor de tweede optie zijn de 'geperforeerde', historische straatbeelden van de Lutherstadt Eisleben.

Lutherstadt Eisleben

Net als in tal van Oost-Duitse kleine en middelgrote steden nam de bevolking in Lutherstadt Eisleben in deelstaat Saksen-Anhalt na de val van de Muur in 1989 snel af, met als gevolg leegstand en verloedering van vele - ook historische - gebouwen.

De plaats heeft zich vooral in de loop van de 15e en 16e eeuw ontwikkeld door haar ligging op een kruispunt van twee handelsroutes. In de loop van de 19e eeuw beleefde het stadje een tweede groeiperiode door de industriÎle ontwikkelingen rond de kopermijnbouw. Maarten Luther (1483-1546), een van de leiders van de Reformatie, is er geboren en overleden. De gebouwen waar Luther heeft gewerkt en geleefd, de Luthergedenkstätten, staan op de UNESCO werelderfgoedlijst.

Om de ruimtelijke kwaliteit en aantrekkelijkheid van Lutherstad Eisleben te waarborgen, hanteert men twee strategieën: de participerende en de narratieve. De eerste behelst het vaststellen van een algemeen ontwikkelingsperspectief. Daarvoor werd het Gemeinschaftswerk Lutherstadtumbau opgericht, waarin gemeente, talrijke verenigingen, particuliere eigenaren, kerkgenootschappen, de culturele erfgoedstichting van de Luthergedenkstätten en ruimtelijke professionals deelnemen. Gezamenlijk hebben ze besluiten genomen waar precies geconsolideerd of gesloopt mag worden. Een bepaald deel van de binnenstad is een Denkmalschutzgebiet (vergelijkbaar met een beschermd dorpsgezicht), waarbinnen circa zevenhonderd historisch waardevolle panden liggen. Vanwege de omvang van de leegstand (17 procent) en de verloedering van de bebouwing zijn er ook historische panden binnen het Denkmalschutzgebiet gesloopt. Daarnaast zijn er werkgroepen van professionals en bewoners die projecten uitvoeren.

De tweede, narratieve, strategie moet het imago van Lutherstad Eisleben veranderen: van een kopermijnbouwstad naar een stad waar religieus erfgoed en cultuur gezien en beleefd kunnen worden. Bovendien worden gebouwen en vrije plekken benut om aan de geschiedenis van de Reformatie te herinneren en erover te communiceren. Bezoekers en bewoners worden uitgenodigd om van de ene plek met een verhaal naar de andere te wandelen via de Lutherweg. Het idee beperkt zich niet tot deze stad. De protestantse kerk, talrijke gemeenten en toeristenverenigingen in de deelstaten Saksen, Saksen-Anhalt, Beieren en Thüringen hebben een koepelorganisatie opgericht die Lutherwandelingen langs kerken en steden promoot die iets van de geschiedenis van de Reformatie laten zien. Een ander doel van de Lutherweg is de zichtbare gevolgen van demografische krimp onder de aandacht te brengen. Tijdens de wandeling door het 'geperforeerde' stadje kunnen nieuwe bestemmingen van de vrije plekken worden bekeken en bezocht. Dat bevordert de acceptatie ervan.

Vergelijking

Er zijn overeenkomsten maar ook duidelijke verschillen tussen Holwerd en Lutherstadt Eisleben. Een groot verschil is dat er zo veel panden leegstaan in Lutherstadt Eisleben, dat de wens om aaneengesloten, historisch gegroeide straatbeelden te behouden, is losgelaten. Daarom is de aanpak van de ruimtelijke professionals minder op 'het beeld' dan op 'punten' gericht. Vervolgens worden die punten weer met elkaar verbonden door een overkoepelend verhaal over het immaterieel cultureel erfgoed en door de wandelroute.

De Lutherweg maakt van het cultureel erfgoed een (religieuze) belevenis tegen het decor van de krimpende plaats. Terwijl in Lutherstadt Eisleben het verhaal gepaard gaat met de beleving van authentieke plekken, staat in Holwerd het overeind houden van ëhet beeldí van het cultureel erfgoed (nog?) centraal. Het belevingsaspect wordt eerder gekoppeld aan het nieuwe, vrij grote infrastructurele plan om Holwerd in de toekomst weer met de zee te verbinden. Het verhaal dat de kerkterp ooit aan zee lag, is daarbij weliswaar niet het enige, maar wel een cruciaal vehikel om het plan te legitimeren.

De omgang met cultureel erfgoed verschilt, maar in beide plaatsen beseft men dat erfgoed voor (veel) toeristen pas aantrekkelijk wordt als de beleving ervan mogelijk wordt gemaakt. Lutherstadt Eisleben heeft sinds 2006 een nieuwe traditie van de (religieuze) Lutherwandeling in het leven geroepen. Bezoekers en bewoners maken de wandeling jaarlijks op de laatste zondag van augustus. Ook nemen bewoners en professionals, georganiseerd in het Gemeinschaft swerk Lutherstadtumbau, gezamenlijk besluiten over het wel of niet behouden van historisch waardevolle panden. In Holwerd heeft de Dorps Ontwikkelingsmaatschappij de basis gelegd voor de participatie van bewoners aan de toekomstplannen en daarmee de omgang met cultureel erfgoed. Of de gekozen strategieën in beide plaatsen er ook voor zorgen dat de belangen en de (woon)wensen van de bewoners duurzaam en afdoende worden behartigd, vergt nader onderzoek.