China's hightech-droom en nieuwe stedelijkheid in de Pearl en Yangtze River Delta's

Onder het 14e Vijfjarenplan zal de transformatie van China als ‘fabriek van de wereld’ naar technologie- en innovatiegrootmacht krachtig worden voortgezet. In de vooraanstaande metropolen komt de hightech-droom al tot uitdrukking in allerlei nieuwe stadsvormen. De ontwikkelingen en plannen zijn indrukwekkend, maar er zijn ook schaduwkanten.

In oktober 2020 vierde Shenzhen haar 40e verjaardag als eerste Speciale Economische Zone (SEZ) in China. President Xi Jinping memoreerde in zijn toespraak hoe de SEZ, als concrete manifestatie van de nieuwe opendeurpolitiek, de transformatie van Shenzhen in gang zette: van vissersdorp naar exportgericht productiecentrum van consumptiegoederen en miljoenenstad. Factory towns en huisvestingscomplexen voor miljoenen laaggeschoolde migranten gingen het stadsbeeld bepalen. Het is het verhaal van het ‘Shenzhen-experiment’ en van de Pearl River Delta die enkele tientallen jaren fungeerde als de ‘fabriek van de wereld’. Maar deze fabriek staat al enige tijd onder druk. Xi wijdde een groot deel van zijn toespraak dan ook aan het nu en de nabije toekomst. Aan de ontwikkelingen en de overheidsplannen (lokaal en nationaal) die een volgende transformatie van Shenzhen gaan bewerkstelligen. De metropool moet een mondiaal vooraanstaande technologie- en innovatiehub in het zuidelijk deel van China worden. De contouren daarvan zijn al zichtbaar. Lange tijd was het Zhongguancun-district in Beijing (de bakermat van ondernemingen als Lenovo) de enige innovatiehub in China. Maar intussen laten ook andere metropolen van zich horen. In lijn met Xi’s droom zien we in vrijwel alle grootstedelijke clusters ontwikkelingen en plannen voor een zelfde transformatie.

De ontwikkeling van een hightech stedelijke economie pakt in iedere metropool anders uit en gaat gepaard met een ‘nieuw urbanisme’ en menigmaal sanering van oude stadsdelen. We belichten Shenzhen, Hangzhou en Shanghai. Zij zijn voorlopers in stedelijke vernieuwing en de onderliggende strategie voor ontwikkeling van industrie, technologie en innovatie, waarvoor al in de eerste regeerperiode van Xi is gekozen.

China’s hightech-droom

Na Xi Jinpings aantreden in 2012 is economische herstructurering een belangrijk element geworden in de verwezenlijking van de Chinese Droom. Het vizier is verschoven van de productie en export van technisch laagwaardige goederen tegen lage arbeidskosten naar technologie-intensieve productie en digitale industrieën. In 2015 werd daartoe al de Made in China 2025-strategie ontvouwd.

Deze beoogt China te transformeren in een industriële en technologische grootmacht. Tien bedrijfstakken krijgen prioriteit: informatietechnologie (Internet of Things en smart apparatuur), robotica, groene energie en voertuigen (elektrische auto’s, batterijen), transport (vliegtuigbouw, ruimtevaart en smart transport in de vorm van rail en scheepvaart), smart productie (inclusief big data analytics en cloud computing), maritieme engineering, nieuwe materialen, biotechnologie, biomedicijnen en farmacie en landbouwapparatuur. Deze bedrijfstakken worden ondersteund door twee andere kernindustrieën: halfgeleiders en kunstmatige intelligentie (AI).

Xi Jinping wil afrekenen met China’s achterstand in de nieuwe industriële revolutie die in ontwikkelde landen al heeft plaatsgevonden. Het is van vitaal belang snel vooruitgang te boeken in ‘intelligente productie en digitale economie’ om de wereldwijde concurrentie aan te kunnen. Een aantal lokale ondernemingen, staatsgeleid én particulier, heeft zich inmiddels ontpopt als kernspelers in de sleutelbedrijfstakken. Denk aan Huawei (halfgeleiders, telecommunicatie en consumentenelektronica), Alibaba en Tencent (zie pag. 21), Baidu (AI, autonome voertuigen), Xiaomi (consumentenelektronica), JD.com (e-commerce), ZTE (telecommunicatie en informatietechnologie, heeft Nokia en Ericsson overgenomen), SMIC (halfgeleiders), BiteDance (bekend van TikTok), DJI (AI, drones), Geely (auto’s waaronder Volvo), BYD (elektrische voertuigen), AVIC (luchtvaart) en Sinopharm (farmacie). De ontwikkeling van de tech-reuzen verloopt op z’n Chinees: voor een deel ontstaan uit particuliere initiatieven, maar ook de centrale overheid kweekt ‘nationale kampioenen’, uithangborden van Chinese innovatiekracht, als onderdeel van het industriebeleid. Daarnaast is er een groot scala aan kleinere bedrijven, inclusief startups, die vooralsnog – zeker internationaal – onder de radar opereren. Een flink aantal startups maakt deel uit van de bedrijfsecosystemen die tot ontwikkeling zijn gekomen rond de tech-reuzen.

Voor de kwaliteitsslag die Made in China 2025 beoogt, is innovatieve technologie onontbeerlijk. China heeft zich daarvoor vanaf het begin sterk gericht op (toegang tot) buitenlandse bronnen, onder meer via overnames. De laatste jaren is dat steeds lastiger geworden, want de kernlanden hebben beschermingsconstructies opgetuigd tegen toe-eigening van innovaties door Chinese partijen. Zich bewust van de afhankelijkheidsrelatie heeft China in het 14e Vijfjarenplan een fikse slinger gegeven aan binnenlandse innovatie. Dit met het oog op ‘zelfvoorziening’ in kerntechnologieën, in lijn met het ontwikkelingsconcept van duale circulatie.

Geografie van hightech

Made in China 2025 vindt zijn ruimtelijke neerslag in een netwerk van manufacturing innovation centers (veertig nationale kerncentra en talrijke aanvullende centra op provinciaal niveau) en een groot aantal ‘demonstratiegebieden’ (figuur 1). In het netwerk figureren naast Beijing prominente miljoenensteden, in de kustgebieden en in kernregio’s in het centrale deel van het land zoals Xi’an, Chengdu, Wuhan, Luoyang en Zhuzhou. Het gaat ook om stedenclusters zoals ZhenLuoxin en in de delta’s van de Pearl en Yangtze River, en ‘trekkers’ daarbinnen zoals Shenzhen en Guangzhou, Shanghai, Hangzhou en Ningbo.

Het Pearl River Delta Cluster, inmiddels Greater Bay Area gedoopt, en Shenzhen hierbinnen, kunnen de planmatige aanpak illustreren. Het Greater Bay Area (GBA) beslaat 56.000 km2 en omvat negen steden (waaronder ook Guangzhou) en twee administratieve regio’s (Hong Kong en Macao). Er wonen meer dan 70 miljoen mensen en met een bruto binnenlands product van 1.750 miljard US dollar draagt het GBA voor meer dan 10% bij aan de Chinese economie. Met een gemiddeld bbp per capita van 23.500 US dollar (2019) is het een van de meest welvarende regio’s in China.

In 2019 maakte de nationale regering het Outline Development Plan for Guangdong HK Macao Greater Bay Area (GBA ODP) openbaar. Het is een blauwdruk om de regio te laten uitgroeien tot een mondiaal centrum voor hightech-industrie en innovatie. De focus ligt op de verdere ontwikkeling van de internationale hub-functie. Het plan richt zich op informatietechnologie, digitale economie, biotechnologie, high-end machinebouw, nieuwe materialen en halfgeleiderindustrie, waarbij de negen steden een eigen specialisatie kennen. Dit moet het GBA in staat stellen wereldwijd de concurrentie aan te gaan in meerdere bedrijfstakken. Het plan zal in fasen worden uitgevoerd.

Aanvankelijk was er een belangrijke rol toebedacht aan Hong Kong. Maar door de recente politieke onrust is de administratieve regio op een zijspoor gezet en werd in de tweede helft van 2019 Shenzhen aangewezen als Pilot Demonstration Area for Socialism with Chinese Characteristics. Met 13 miljoen inwoners en een bruto regionaal product dat gegroeid is van 30,8 miljoen US dollar in 1980 naar 270 miljard US dollar in 2018 staat Shenzhen hoog in de nationale hiërarchie en hoeft het alleen Shanghai en Beijing voor zich te laten. De metropool heeft al een omvangrijke technologie- en innovatie-infrastructuur met duizenden hightech-bedrijven en een bruisende startup scene, ondergebracht bij meer dan duizend incubators. Een aantal van China’s tech-reuzen, zoals Huawei, Tencent, Baidu en ZTE, heeft Shenzhen als thuisbasis. In 2010 is de Speciale Economische Zone uitgebreid naar het hele stedelijke gebied. Dat heeft er mede toe bijgedragen dat grote multinationals waaronder Microsoft onderzoekscentra in Shenzhen hebben geopend.

Volgens een door de nationale overheid opgesteld plan zal Shenzhen rond 2025 behoren tot de topsteden in de wereld wat betreft economische kracht, innovatieprestaties en kwaliteit van de stedelijke omgeving. Op langere termijn moet Shenzhen hierin mede de mondiale maatstaf gaan vormen. Dat klinkt erg ambitieus, maar de omvorming tot een moderne, internationale, innovatieve, slimme en ook nog ecologisch vriendelijke stad wordt zeer serieus genomen en dat is te zien aan de snelle stedelijke ontwikkelingen.

Nieuwe stedelijkheid

In Chinese steden gaan nieuwe economische koersen en fysieke ruimtelijke ontwikkelingen vaak hand in hand. Hier is dat niet anders. Elementen in het stedelijk weefsel die niet meer functioneel zijn, worden getransformeerd of gesaneerd (zoals fabrieks- en migrantencomplexen). Tegelijkertijd verrijzen in rap tempo nieuwe complexen en breidt de stad zich aan de randen uit passend bij de economische toekomst. Provinciale en lokale overheden nemen veelal het voortouw, maar ook ondernemingen spelen nogal eens een rol als opdrachtgever, planmaker en financier.

Aan de ene kant gaat het om hightech-parken, kantorencomplexen en onderzoekcampussen, gekenmerkt door een beperkte schaal en monofunctioneel grondgebruik. Ze vallen vaak op door hun stedenbouwkundige opzet, architectonische uitstraling en ecologische duurzaamheid. Aan de andere kant zijn er de grootschaliger satelliet- en corridorontwikkelingen, gekenmerkt door functionele bundeling van bedrijvigheid, werken, wonen en voorzieningen (inclusief recreatie). Ze worden dan ook wel vergeleken met de technoburbia in Amerikaanse steden. Ter illustratie van de verschillende vormen van nieuw urbanisme bespreken we enkele ontwikkelingen in Shenzhen, Hangzhou en Shanghai.

Shenzhen

Als je in Shenzhens Longhua District over de Pearl River Delta Ring Expressway richting Dongguan rijdt, zie je aan je linkerzijde China’s grootste factory town Foxconn City liggen. Dit opvallende Taiwanese fabriekscomplex, waar Apple-artikelen worden geassembleerd, is inmiddels fors aan het krimpen. Dat geldt niet voor het complex aan de rechterkant van de ringweg: het hoofdkantoor en een aantal onderzoeklaboratoria van tech-reus Huawei. De gebouwen ogen weinig indrukwekkend, maar Huawei maakt dat goed met de in 2019 voltooide, 1,3 miljard euro kostende, Ox Horn innovatiecampus in de belendende stad Dongguan, waar Huawei ook meerdere fabrieken heeft. De campus heeft niet alleen een indrukwekkende omvang (1,2 km2 en 25.000 onderzoekers), maar is ook stedenbouwkundig en architectonisch bijzonder: Europa in China! Ox Horn bestaat uit twaalf gebouwencomplexen met namen van Europese steden zoals Parijs, Oxford, Verona, Boedapest, Brugge en Granada. Elk complex is een replica van een markant deel van, of gebouw in de betreffende stad, zoals Schloss Heidelberg, Paleis van Versailles en kasteel van Český Krumlov. De complexen zijn met elkaar verbonden door een bijna 7 kilometer lange tramlijn in de stijl van de Zwitserse Jungfraubahn. Particuliere trams en treinen verbinden de campus met andere Huawei-faciliteiten in de omgeving en wooncomplexen in Shenzhen. Met de architectonische stijl van de campus volgt Huawei een trend die al langer zichtbaar is in China: imitatie. Westerlingen kijken er met verbazing naar, maar Chinezen zijn er weg van.

Ook Tencent heeft plannen klaarliggen om elders in de metropool een complex te ontwikkelen, Future Net City. Het is in omvang vergelijkbaar met Manhattan en zal verrijzen op een nog braakliggend deel van Qianhai New District. Qianhai is een multifunctionele satelliet-stadsuitbreiding door landaanwinning met een oppervlak van zo’n 15 km2. De indrukwekkende skyline, ruime opzet, een scala aan voorzieningen en duurzame bouwwijze hebben een grote aantrekkingskracht op bedrijven en stedelingen. De relatie met de innovatiegedreven economie komt nu al tot uitdrukking via twee complexen binnen het New District: Qianhai Enterprise Dream Park, gemodelleerd naar Silicon Valley, en Qianhai Youth Entrepreneur Innovation Hub, die plek biedt aan jonge ondernemers met ambities in innovatiegerichte bedrijfstakken. De nog te bouwen Tencent Future ‘Net City’ is door het Amerikaanse bureau NBBJ ontworpen als een verkeersluwe, groene, duurzame, slimme, sponge city (met wateropslag- en afvoervoorzieningen), die de geplande bedrijven en 80.000 inwoners een optimale omgeving biedt.

Hangzhou

Ook in de metropolen in de Yangtze River Delta gaan de ontwikkelingen hard. Hangzhou heeft razendsnel een op technologie en innovatie gebaseerde economie ontwikkeld en is zo uitgegroeid tot vooraanstaand centrum in de delta. Een belangrijke factor hierin is de groei van de Alibaba Group van ondernemer Jack Ma, die hier sinds de oprichting zit. Naast een aantal bedrijvenconcentraties verspreid over de metropool, is er de uitgestrekte suburbane West Hangzhou Innovation and Technology Industry Corridor (figuur 2). Deze is multifunctioneel opgezet, met ruimte voor bedrijvigheid (werken), wonen, onderwijsfaciliteiten, commerciële en groenvoorzieningen. De structuur is hiërarchisch, als een Russische matroeskja, met afzonderlijke zones, zoals Future Sci-Tech City (FSTC), en vervolgens ‘zones binnen een zone’. De provinciale (Zhejiang) en lokale overheid hebben hiermee een planningsnoviteit ontwikkeld: de featured town. Deze is bedacht om agglomeratievoordelen te creëren en specialisatie en netwerken te faciliteren. Daarnaast biedt het een aantrekkelijke omgeving met integratie van ondernemen, werken en wonen/leven ten behoeve van een goede work-life balance, waaraan kleine ondernemers en kenniswerkers veel waarde hechten. Zo pioniert de overheid met ‘technoburbisering’ van suburbane ontwikkelingen in de Chinese context. Kenmerkend zijn een kleinschalige ontwikkelingsvorm en teruggrijpen op traditionele, kleinstedelijke en rurale bouwvormen in plaats van futuristisch ogende, glanzende hoogbouw. Wat het laatste betreft is Dream Town, in Hangzhou ontwikkeld binnen Future Sci-Tech City op een steenworp afstand van Alibaba’s Xixi Campus, een van meest besproken voorbeelden in de media en academische literatuur.

Het in Hangzhou succesvol gepionierde concept van de featured town (de metropool telt er inmiddels zo’n 25) is sinds 2016 tot nationaal beleid gepromoveerd. Het kan bijdragen aan de ‘verstadsing’ van dorpen en kleine centra en brengt de kleinschaligheid van dorpen binnen grootschalige stadsontwikkelingen. Dat draagt bij aan de leefbaarheid.

Shanghai

Als grootste metropool in de Yangtze River Delta probeert Shanghai de concurrentie met Hangzhou aan te gaan. De ‘oude’ stad kan niet bogen op één of enkele nationale kampioenen als trekker, maar heeft wel een snel groeiende tech-sector met middelgrote en kleinere bedrijven. Shanghai telt een aantal conventionele hightech-parken, zoals het Zhangjiang Hi-Tech Park in Pudong. Maar de ontwikkeling van een innovatieve economie is ook in stadseigen vormen zichtbaar. Een voormalig industrieel gebied, Yangpu District, begint zich te ontwikkelen tot een technologisch en innovatief cluster. Leegstaande fabrieken worden nu hergebruikt als verzamelgebouwen voor tech-bedrijven. Er zijn nu zo’n 20 innovatiecomplexen in het district, met zo’n 6700 bedrijven.

Aantrekkelijk door de relatief centrale ligging in de metropool, hemelsbreed zo’n 10 km van de wereldberoemde Bund-promenade, zal de komende jaren op de westelijke oever van de Huangpu River de Yangpu Waterfront Innovation Zone ontwikkeld worden (zie LINK). De zone beslaat een belangrijk deel van de vroegere International Settlement, met traditionele woonbuurten, die nog altijd in trek zijn bij lagere inkomensgroepen. Nu de meeste buurten onder de sloophamer verdwijnen, moeten de bewoners omzien naar huisvesting elders.

Schaduwkanten

Hoe indrukwekkend de ontwikkelingen ook zijn, inmiddels wordt in twijfel getrokken of de al gerealiseerde technoburbia wel voldoen aan wat beoogd werd, namelijk multifunctionaliteit met een ruimtelijke mix van bedrijvigheid, wonen, werken, voorzieningen enzovoorts. Recent onderzoek wijst uit dat er onvoldoende woningen zijn gebouwd voor het aantal kenniswerkers (en hun gezinnen) in de technoburbia. Als gevolg van grond- en woningspeculatie – mede veroorzaakt doordat de lokale overheid over een marktmonopolie beschikt en grondtransacties ziet als lucratieve bron van inkomsten – zijn de huizenprijzen zo hoog dat alleen de bestbetaalde kenniswerkers (een elite) die kunnen opbrengen. Minder-betaalde kenniswerkers zijn aangewezen op woonruimte op – soms grote – afstand van hun werkplek. De hieruit voortvloeiende verkeersstromen botsen met het uitgangspunt van duurzaamheid. Met de bestaande gated communities in gedachten is een van de sociale consequenties verdere stratificatie, segregatie en uitsluiting. De beoogde verbetering van de work-life balance voor velen lijkt ook met featured towns niet gerealiseerd te worden.

Een ander sociaal gevolg is de marginalisering van groepen die plaats moeten maken voor de nieuwe stedelijke projecten. Als het gaat om omzetting van rurale grond, kunnen bewoners nog rekenen op enige compensatie. Maar in het voorbeeld van de Yangpu Waterfront Innovation Zone in Shanghai ligt dat anders. Veel woningeigenaren in de oude buurten zijn al weggetrokken en verdienen aan de verhuur van hun woonruimte aan lage inkomensgroepen, veelal laaggeschoolde migranten. De eigenaren strijken bij sanering en relocatie de compensatie op, terwijl de huurders met lege handen achterblijven. Ze moeten zelf maar zien hoe ze alternatieve huisvesting vinden. Tegelijkertijd kunnen zij nauwelijks nog emplooi vinden. Het fabriekswerk kalft snel af, ze zijn onvoldoende geschoold voor banen in de tech-economie en niet voor iedereen is er plek in de platform/deeleconomie, bijvoorbeeld als pakket-, boodschappen- of maaltijdbezorger. Het vooruitzicht dat de enig mogelijke alternatieve huisvesting het in Chinese steden spreekwoordelijke bed in the kitchen zal zijn, is weinig aanlokkelijk. Velen kiezen er dan ook voor om de stad te verlaten en terug te keren naar het gebied/dorp van herkomst, hopend op een beter bestaan. Zo zijn er naast winnaars ook verliezers van de tech-droom en nieuwe stedelijkheid. Het levert lessen op voor projecten die inmiddels in gang zijn gezet of de ontwerpfase voorbij zijn.

BRONNEN

• Bontje, M. (2019). Shenzhen: satellite city or city of satellites? International Planning  Studies, 24(3-4), 255-271.
• China Briefing (2021). Investing in China’s Greater Bay Area. Report.
• China State Council (2019). Outline Development Plan for the Guangdong-Hong Kong-Macao Greater Bay Area. Beijing.
• Du, J. (2020). The Shenzhen Experiment. The Story of China’s Instant City. Cambridge/London: Harvard University Press.
• Hu, R. (2021). The Shenzhen Phenomenon. From Fishing Village to Global Knowledge City. Abingdon: Routledge.
• McKinsey (2017). Yangpu waterfront: From rustbelt to brainbelt. Return to Voices, December 2017.
• Miao, J.T., Phelps, N.A., Lu, T., & Wang, C.C. (2019). The Trials of China’s Technoburbia: the Case of the Future Sci-Tech City Corridor in Hangzhou. Urban Geography, 40(10), 1443-1466.
• Zenglein, M.J., & Holzmann, A. (2019). Evolving Made in China 2025. China’s industrial policy in the quest for global tech leadership. Berlin: Mercator Institute for China Studies.