De blauwe fabel in de klas

De overheid is verliefd op KLM, stelt Ties Joosten in zijn in januari verschenen boek De blauwe fabel. Want hoe kan het anders dat deze luchtvaartmaatschappij al een eeuw lang met succes bij de overheid om geld aanklopt? Ook nu weer in tijden van COVID-19. De klimaatcrisis vraagt om een herbezinning op de luchtvaart. Een boodschap die ook voor het aardrijkskundeonderwijs van belang is.

Op de achterflap van De blauwe fabel staat dat geen industrie zo gedomineerd wordt door avontuur, romantiek en patriotisme als de luchtvaart. Ties Joosten baseert zijn chronologisch opgebouwde boek op goed gedocumenteerd onderzoek en veel interviews met insiders. Het beeld dat na lezing blijft hangen is dat KLM talloze malen in zwaar weer verzeild raakte en steeds weer door de overheid werd gered met een grote zak geld. De grootste crisis komt nog, is de titel van het laatste hoofdstuk. Gedoeld wordt op de klimaatcrisis die voor KLM grote veranderingen zal hebben, tenminste als de overheid serieus werk wil maken van een duurzamer samenleving.

Reviews

Er zijn inmiddels diverse reviews van dit boek te vinden. Het Parool is kritisch en meldt dat KLM echt wel bezig is met verduurzaming en dat krimp van de luchtvaart waarschijnlijk grotere gevolgen voor de werkgelegenheid heeft dan Joosten denkt. KLM zelf claimt vaak goed te zijn voor 300.000 luchtvaartgerelateerde banen. Volgens andere bronnen werken momenteel ongeveer 20.000 mensen bij de luchtvaartmaatschappij. In de Volkskrant schrijft Bert Wagendorp in een column dat het onbewezen is dat met KLM heel veel bedrijven om zullen vallen, en dat de Nederlandse staat een gedoemde industrie steunt. NRC stelt dat het boek laat zien hoe je ook kunt kijken naar KLM na 25 reddingen door de overheid: minder romantisch, meer zakelijk.

Benno Baksteen, voormalig piloot en voorzitter van de Vereniging Nederlandse Verkeersvliegers, vindt samen met enkele andere critici op sociale media De blauwe fabel slecht onderzoekswerk. Het meest concrete verwijt is misschien nog wel dat het boek meldt dat KLM eind jaren zeventig 750 vluchten per week op en neer uitvoerde tussen Schiphol en New York. Volgens Baksteen waren dat er nooit meer dan drie per dag. Dat klopt. Joosten vertelde me desgevraagd dat hier sprake is van een typefout en dat in de net verschenen tweede druk van zijn boek 750 per jaar staat.

Wat je ook van het boek vindt, het maakt goed duidelijk dat de Nederlandse overheid veel belastinggeld heeft doorgeschoven naar ‘de blauwe zwaan’. Nationale trots is een antwoord op de vraag hoe deze ruimhartigheid te verklaren is. Tegelijkertijd zegt het ook iets over de macht van het politiek lobbywerk van grote bedrijven als KLM.

Andere koers

De coronacisis en de klimaatcrisis vragen om herbezinning, ook op de luchtvaart. Als de uitstoot van KLM bij die van Nederland was gerekend, dan was KLM de grootste klimaatvervuiler van het land, stelt De blauwe fabel. KLM wil de negatieve effecten van vliegen op het klimaat onder meer verminderen met zuiniger vliegtuigmotoren en bijmengen met duurzame kerosine. Helaas zet dat voorlopig weinig zoden aan de dijk, vooral niet als het vliegtuigverkeer blijft groeien.

Joosten pleit in het slot van zijn boek voor een radicaal andere koers. Krimp van KLM en minder slots op Schiphol, geen automatische overheidssteun, belasting op kerosine, vliegen duurder maken en meer betalen naarmate je meer vliegt. Andere tijden vereisen een andere aanpak.

De omgevingsraad Schiphol denkt krimp te realiseren met minder transferpassagiers. Die maken nu maar liefst 70 procent uit van alle KLM passagiers! Dat zou veel schelen. In Aalsmeer, Buitenveldert, Zwanenburg en veel andere woongebieden rond Schiphol leiden honderdduizenden vluchten per jaar (2019: 500.000; 2021: 267.000) tot veel lawaaioverlast en ongezonde lucht.

Aardrijkskundeonderwijs

De blauwe fabel is een must read voor leerkrachten aardrijkskunde. Al 25 jaar geleden was ‘Nederland distributieland’ examenonderwerp op de havo, met veel aandacht voor mainports Schiphol en de Rotterdamse haven. Dat is nu niet meer zo, maar het onderwerp is niet uit de schoolaardrijkskunde verdwenen. De begrippen ‘mainport’ en ‘hub-and-spoke systeem’ worden in het basisboek van De Geo uit 2018 met teksten en tekeningen toegelicht en voorzien van een foto met vliegtuigen aan de gates van Schiphol met als ondertitel ’Luchthaven Schiphol is een mainport’. Begrippen die ze bij Air France-KLM nog steeds omarmen. Ook in recente schoolboeken van de methode BuiteNLand worden mainports genoemd en is aandacht voor milieuschade door vliegen, zie bijgaand plaatje uit een 2e klas boek.

De voor- en nadelen van vliegen en de rol van KLM en Schiphol in onze samenleving staan door de coronacrisis en de klimaatcrisis volop ter discussie. De blauwe fabel biedt daarover stof tot nadenken: interessante, actuele en relevante materie voor een analyse en evaluatie in een les. Moeten we nog wel met het vliegtuig op schoolreis naar Rome willen, vroegen onlangs vwo-leerlingen op een Amsterdamse school zich hardop af. En kun je eigenlijk nog wel met het vliegtuig op vakantie zoals velen nu weer doen?  En hoe zit het met al die veel vliegende zakenlui? Van de vliegreizen die Nederlanders maken is 30 procent zakelijk. Ook wetenschappers vliegen veel. Juist van deze laatste groep verwacht je toch een ander gedrag? Zeker nu het allemaal ook online kan. Gelukkig zijn er recent steeds meer bedrijven en instellingen die kritisch kijken naar vliegreizen en laten zien hoe het anders kan, want klimaatverandering is geen fabel.