Hoe gentrificatie mainstream is geworden
Toen ik in 2013 begon te werken aan mijn proefschrift over gentrificatie, was dit nog een obscuur begrip. In Nederland tenminste. De term was vooral bekend onder vakgenoten uit de sociale geografie, sociologie of planologie. Buiten deze bubbel moest ik het begrip keer op keer uitleggen. Dat het niets te maken heeft met gender, ook al klinkt het ongeveer hetzelfde. Dat het gaat om de opwaardering van oude stadsbuurten waarbij arme bewoners plaats maken voor rijke nieuwkomers. Maar gedurende mijn onderzoek heb ik dit in rap tempo zien veranderen. Media en lokale politiek hebben zich op het onderwerp gestort. Gentrificatie is mainstream geworden.
Een snelle analyse van de landelijke kranten bevestigt dit beeld. Het gebruik van de term gentrificatie, en het Engelstalige origineel gentrification, in krantenartikelen is explosief toegenomen. Tot 2010 werden deze termen eigenlijk nauwelijks gebruikt, niet vaker dan tien keer per jaar. Sterker nog, de Nederlandstalige verbastering verscheen in 2009 pas voor het eerst in een krant. Tussen 2010 en 2014 kwam er al meer aandacht: in 2014 waren er inmiddels 31 artikelen over dit onderwerp. Sindsdien is er geen houden meer aan. In 2016 verschenen in totaal 99 krantenartikelen met daarin het woord gentrificatie/gentrification. Dit record zal dit jaar ongetwijfeld verbroken worden: medio augustus stond de teller al op 95 artikelen. Het verschil met pakweg 5 of 10 jaar geleden is enorm. De inburgering van gentrificatie blijkt bovendien uit het feit dat de Nederlandstalige variant het origineel ruimschoots overvleugeld heeft.
Deze cijfers lijken in eerste oogopslag vooral een aardig feitje. Maar er zit meer achter. Ik vermoed dat er verschillende verklaringen zijn voor de toegenomen interesse in gentrificatie. En deze verklaringen vertellen ons iets over de veranderende vorm en intensiteit van het proces.
Gentrificatie is daardoor veel zichtbaarder geworden, met als gevolg dat er meer aandacht voor is
Een eerste, voor de hand liggende verklaring is dat gentrificatie zelf veel vaker voorkomt. Bleef het proces voorheen beperkt tot een handvol buurten, daar lijkt het inmiddels soms bijna lastiger geworden om oude stadsbuurten te vinden die niet ver-yuppen. Amsterdam is het duidelijkste voorbeeld. Daar heeft gentrificatie een lange geschiedenis – met de Jordaan en Prinseneiland als vroege voorbeelden – maar de afgelopen jaren is het proces opgeschaald. Nu moeten bijna alle buurten binnen de ringweg A10 en beneden het IJ er aan geloven. Gentrificatie is daardoor veel zichtbaarder geworden, met als gevolg dat er meer aandacht voor is.
Wellicht nog belangrijker is dat steeds meer stadsbewoners te maken krijgen met gentrificatie, én er nadeel van ondervinden. Het zijn al lang niet meer alleen de allerarmsten die in de verdrukking komen. Ook voor middeninkomens en jonge, hoopopgeleide “opwaarts mobielen” wordt het steeds lastiger betaalbare woonruimte te vinden. Zij waarderen dan wel de nieuwe horeca, maar het wonen wordt ook voor hen onbetaalbaar. Hieronder bevinden zich veel hoogopgeleiden met creatieve beroepen, waaronder journalisten. Zij gaan vervolgens in hun werk aandacht besteden aan het proces. Omdat zij zelf, of mensen in hun directe omgeving, er mee te maken krijgen.
Natuurlijk zijn dit niet de enige mogelijke redenen dat gentrificatie mainstream is geworden. Actiegroepen maar ook academici gebruiken de term al jaren om stedelijke ontwikkeling kritisch te bevragen. Dit wordt nu opgepikt door een breder publiek. Bovendien is hier sprake van een zichzelf versterkend effect: naarmate gentrificatie vaker gebruikt wordt, wordt de term bekender, waardoor het weer vaker gebruikt wordt. Tenslotte valt niet uit te sluiten dat nog andere (toevals)factoren een rol spelen.
Het is een goede zaak dat gentrificatie eindelijk de aandacht krijgt die het verdient. In grote steden in andere landen is het al decennialang een bekend begrip met een duidelijk negatieve connotatie. Hier was dat lange tijd niet zo. Dit stelde stadsbesturen in staat zonder veel tegenspraak pro-gentrificatiebeleid te voeren. De toegenomen aandacht voor gentrificatie draagt bij aan het kritisch bevragen en politiseren van het proces. Het stelt ons in staat discussie te voeren over de ontwikkelingsrichting van onze steden, en oplossingen aan te dragen om groeiende ongelijkheden aan te pakken.
Dr. Cody Hochstenbach is postdoctoraal onderzoeker stadsgeografie aan de Universteit van Amsterdam. In maart 2017 behaalde hij zijn doctorstitel met het proefschrift Inequality in the gentrifying European city.