Nederland van Boven tijdens het interbellum

Het is tegenwoordig heel gewoon om met Google Earth even van bovenaf te kijken hoe de omgeving eruit ziet. Bijna een eeuw geleden was dat wel anders. Slechts een paar mensen konden van boven op het landschap kijken. En wat zij zagen was zeker niet openbaar.

De Luchtvaartafdeeling, een voorloper van de Koninklijke Luchtmacht, maakte in het interbellum luchtfoto’s van wegen, sluizen en industrie, van stadcentra en overstromingen. Het publiek kreeg deze niet te zien, want ze waren bedoeld om ons land te kunnen verdedigen tegen mogelijke aanvallers. Die mochten dus niet over deze informatie beschikken. Nu zijn de foto’s vrijgegeven door het Nederlands Instituut voor Militaire Historie (NIMH) en bieden ze een boeiende kijk op een lang verdwenen Nederland. Niet alleen voor historici; ook geografen en docenten aardrijkskunde zullen er plezier aan beleven.

Leeg Nederland

Wat vooral opvalt, is hoe leeg Nederland in de jaren 1930 was. De foto’s van de steden tonen compacte centra, maar aan de randen en op het platteland heerste vooral leegte. Een mooi voorbeeld is de foto van het Amsterdamse Olympisch stadion, dat in een haast leeg landschap ligt. En die van Woerden. Een kwart eeuw voordat de term Groene Hart werd bedacht, was dit een vestingstadje aan de spoorlijn Utrecht-Den Haag met buiten de wallen wat bebouwing aan de Oude Rijn en aan de weteringen. Ik durf het actuele Google Earthbeeld er niet naast te plakken. Kijk zelf maar even. Bescherming van het Groene Hart? Wat de beelden in ieder geval duidelijk maken, is dat de inrichting van Nederland vroeger eenvoudiger was. Met overal voldoende ruimte was van passen en meten en belangen afwegen in de ruimtelijke ordening nog weinig sprake.

Transport

Ook de transportsystemen waren echt anders. De foto’s tonen het Nederland van vóór de snelwegen. De trein is op dat moment nog net belangrijker dan de auto. Kijk eens naar het rangeerterrein bij Maarn. Op het minst hoge punt van Utrechtse Heuvelrug groeven arbeiders hier tussen 1838 en 1843 een doorgang van 12 tot 20 meter diep voor de spoorlijn tussen Amsterdam en Duitsland. Ze woonden vlak bij het werk, aan de huidige Bergweg (de bebouwing achter op de foto). Bij het afgraven van zand voor de aanleg van spoorwegen in de rest van het land kwamen grote keien aan de oppervlakte. Die zijn nu te bewonderen als het aardkundig monument Zwerfsteneneiland. Het rangeerterrein werd in 1932 gesloten vanwege de economische crisis.

Koloniale macht

Op de luchtfoto’s uit het interbellum is ook zichtbaar dat Nederland een koloniale macht was. In het Gooise Huizen werd in 1927 de Philips Omroep Holland-Indië (Phohi) opgericht. Via de korte golf werden radioprogramma’s uitgezonden richting de Nederlandse koloniën, vooral Nederlands-Indië. Vanaf 1934 kregen ook de Nederlandse omroepen toegang tot de zender; alleen de KRO maakte daar gebruik van. In 1937 kwam het Philips Nat Lab met het idee antennes draaibaar op te stellen. Deze constructie was uniek in de wereld. Nu kon er naar alle richtingen worden uitgezonden. De twee zendmasten van 60 meter waren van hout om absorptie van het signaal te verhinderen. In de nacht van 14 op 15 mei 1940 werd de Phohi-zender door Nederlandse militairen opgeblazen om te voorkomen dat de Duitse bezetter deze zou gebruiken.

Watersnood

Ook de watersnood van 1926 in het Rivierengebied is vanuit de lucht gefotografeerd. Sinds november 1925 was er veel sneeuw gevallen. Deze smolt toen het vanaf half december overvloedig begon te regenen, en de waterstand van de Maas, Rijn en Waal steeg sterk. Op 1 januari 1926 brak de Maasdijk bij Overasselt en Nederasselt, waardoor het Land van Maas en Waal overstroomde. In de dagen daarna kwamen grote delen van het Rivierengebied van Waal, Maas en IJssel onder water te staan. Vele dorpen, waaronder Nederasselt, Overasselt, Balgoy, Hernen, Leur, Bergharen en Gennep, werden getroffen en 3000 huizen werden verwoest of liepen ernstige schade op. De totale schade bedroeg 10 miljoen gulden. Het was de laatste grote watersnoodramp in het Rivierengebied en ook de laatste keer dat in Nederland een rivierdijk bezweek. Tijdens de kritieke hoogwaterstanden van 1993 en 1995 braken er uiteindelijk geen dijken door.