(On)bereikbaar ver weg

Floortje naar het einde van de wereld

Heerlijk, Floortje naar het einde van de wereld op tv. Na een drukke werkdag waan je je even in verre oorden. Beelden van desolate, spectaculaire landschappen glijden de huiskamer in. Je komt over de vloer bij mensen die alle comfort achter zich lieten. Het einde van de wereld in tv-format – kan dat eigenlijk wel? 

Ontdekkingsreizigers verlegden telkens de grens van het bekende en dus ook van het ‘einde van de wereld’. Tegenwoordig is zo goed als elke plek op aarde in kaart gebracht. De fascinatie voor wat achter de horizon verborgen ligt, is echter gebleven. De tv-serie Floortje naar het einde van de wereld speelt daarop in – en met succes. Het programma, gemaakt door Dessings eigen productiebureau en tegenwoordig uitgezonden door BNNVARA, heeft er inmiddels 5 seizoenen met 37 afleveringen op zitten en won in 2016 de Gouden Televisier-Ring. Het lijkt een paradox: een tv-programma dat naar het einde van de wereld kan afreizen en tegelijkertijd het beeld overeind houdt dat deze plekken bijzonder afgelegen zijn. 

Overal 

Floortje toont in elke aflevering een plek en haar bewoners die zich volgens de redactie op ‘het einde van de wereld’ bevinden. De kaart laat zien dat het einde van de wereld overal te vinden is: niet alleen op de polen of midden in de oceaan, maar zelfs in Europa. Die geografische spreiding ontstaat deels door keuzes van de redactie. Als Floortje al een keer voor het programma in Alaska is geweest, gaat ze daar niet snel nog een keer naartoe. De redactie selecteert de bezochte gezinnen overigens ook op taal, want Floortje – die toch aardig wat talen spreekt – moet met de bewoners kunnen communiceren. Verder moeten die mensen een boeiend verhaal te vertellen hebben, anders levert het geen interessante tv op. De armchair tourist, zoals het heet in de Engelse literatuur, verlangt naar andere, dus exotische en vreemde plekken, naar spectaculaire landschappen, wil meegenomen worden terug in de tijd of de wilde natuur in, of een eenvoudiger leven beleven in primitieve omstandigheden, zonder de hectiek van de stad. 

Stereotiepe beelden van ‘het einde van de wereld’ zijn de polen, het onbewoonde eiland zoals bezongen door Kinderen voor kinderen, en een zelfvoorzienend hutje op de hei. En daar gaat Floortje inderdaad naartoe. Je ziet haar op tropisch eilanden als Sint-Helena, Palmerston Island, la Réunion en Restoration Island, waarvan alleen het laatste verder onbewoond is. Ze reist door de wildernis van Nieuw-Zeeland op weg naar Fiordland National Park, door de taiga van Mongolië en door Patagonië naar Yendegaia. Ze komt op (of nabij) de polen, zoals in Qikiqtarjuaq (Canada), en bezoekt andere extreme plekken zoals de Namibwoestijn. Maar het einde van de wereld vindt Floortje ook in de stad Kabul en op Canna Island voor de kust van Schotland. De omstandigheden variëren enorm; het klimaat, landschap, de verbindingen. Waar de ene reis relatief makkelijk lijkt te verlopen, blijkt de tocht naar een andere uithoek een moeizame aaneenschakeling van vervoersmiddelen. 

Het programma geeft ook een heel divers beeld via de mensen die Floortje bezoekt. Voor velen was hun bestemming net zo goed terra incognita als voor de tv-toerist. Sommigen vertrokken vanwege de liefde, zoals Marion naar La Réunion en Jøg naar de Stóra Dímun in Denemarken. Anderen wilden dichter bij de natuur staan en trokken naar Nieuw-Zeeland en Wrangel Island. Weer anderen voelden zich niet langer op hun plek in de geglobaliseerde wereld en trokken zich terug, zoals Veronika en Ingmar met hun, uiteindelijk, negen kinderen, en het Amerikaanse stel Jim en Anna dat off-the-grid leeft in Texas. De betekenis van het einde van de wereld verschilt daarmee ook voor de bewoners. De meesten beschouwen de plek zelf als hun bestemming; voor sommigen is het vrijwilligerswerk dat ze daar doen hun bestemming. Zij runnen een weeshuis in Nepal, een circusschool in Kabul, of vangen verweesde en verwaarloosde olifanten (Zambia) en chimpansees (Guinee) op. 

Dichtbij 

Eerder spraken we van een schijnbare paradox: het programma moet een manier vinden om enerzijds de kijker mee te nemen (en dus nabijheid te creëren), maar anderzijds het idee van het haast onbereikbare einde van de wereld in stand houden. Als kijker krijg je het gevoel ‘er zelf te zijn’ door de manier waarop de plaatsen in beeld komen. Je mag rondneuzen in het dagelijks leven van de bewoners, komt in hun huis, wordt rondgeleid door hun keuken, voorraadkamer, badkamer. Ook de omgeving komt veelvuldig in beeld. Je wordt getrakteerd op de vergezichten die de bewoners dagelijks aanschouwen. Daarbij wordt gerefereerd aan alle zintuigen. Floortje vertelt bijvoorbeeld hoe koud het voelt of hoe het er ruikt. Onder de beelden is passende (vaak lokale) muziek gemonteerd, wat het gevoel van onderdompeling nog versterkt. Bovendien stelt Floortje vragen die de kijker zelf zou willen stellen aan de bewoners: hoe doen ze boodschappen, hoe onderhouden ze contact, hoe is het om daar te wonen. 

Ver weg 

Tegelijkertijd voel je de afstand tot de bewoners van het einde van de wereld. De redactie gebruikt diverse manieren om het gevoel van ‘ver weg’ te benadrukken. Zo begint iedere aflevering met een kaart waarop de reis ernaartoe te zien is. Dat maakt de afstand letterlijk zichtbaar.

Floortje vertelt in de afleveringen vaak hoe lang de reis duurt of hoeveel kilometers ze moet overbruggen om de locatie te bereiken: ‘het piepkleine eilandje Sint-Helena, zo’n 2000 kilometer ten westen van de Afrikaanse kust’. Soms zegt ze letterlijk dat ze zo ver moet reizen dat het wel het einde van de wereld lijkt. ‘Voor ons Nederlanders is Nieuw-Zeeland eigenlijk al het eind van de wereld. En dat klopt ook wel; geografisch gezien ligt Nieuw-Zeeland aan de andere kant van de aardbol.’ Het gevoel van afstand wordt ook gecreëerd door de reis ernaartoe in beeld te brengen en dan met name de vervoersmiddelen. Sommige plekken zijn slechts met één specifiek vervoersmiddel te bereiken, zoals Sint-Helena dat destijds één keer per maand door een boot werd aangedaan. Voor haar reis naar Zaya op de taiga van Mongolië moet Floortje overstappen van vliegtuig op trein, auto en bus, om het laatste stuk op de rug van een rendier af te leggen. Het vele overstappen en de unieke vervoersmiddelen en oplossingen benadrukken het gevoel van afstand. In andere afleveringen zie je Floortje reizen per sneeuwscooter (Spitsbergen) en helikopter (Denemarken). Dat het moeite kost om het einde van de wereld te bereiken, wordt helemaal duidelijk als Floortje het laatste stuk te voet moet afleggen zoals op La Réunion. De inspanningen appelleren ook aan het beeld van de ontdekkingsreizigers die zich een weg door de onbekende wildernis baanden. 

Het einde van de wereld ligt dus niet alleen ver weg van Nederland, het is ook afgelegen – ver weg van de bewoonde wereld. Floortje benadrukt de lage frequentie van verbindingen of de slechte verbindingen in het algemeen: ‘Zaya woont meer dan 1000 kilometer ten noordwesten van de hoofdstad Ulaanbaatar. De reis duurt drie dagen, vanwege de slecht infrastructuur’. Tijdens de tocht van Nome (Alaska) naar Anadyr (Rusland) zegt ze: ‘Het bijzondere aan deze vlucht is dat hij maar drie keer per jaar gaat door alle ingewikkelde regels die er zijn in dit grensgebied tussen Amerika en Rusland’. 

De kijker ziet Floortje vaak pas halverwege haar reis, op een van de vele stop overs. Soms is dat een grote stad als Queenstown, Kaapstad of Santiago, waardoor het contrast met de uiteindelijke bestemming groot is. Het eerste zichtbare punt in de reis kan ook een gehucht zijn. Onderweg naar het Schotse Canna Island zegt Floortje op een van de tussenstops in Mallaig dat dit gehucht al voelt als het einde van de wereld, maar dat ze nog verder moet – de uiteindelijke bestemming gepresenteerd als de overtreffende trap van afgelegen of geïsoleerd. 

Alleen 

Het gevoel van ver weg, geïsoleerd en afgelegen wordt ook benadrukt door hoe de plek zelf in beeld gebracht wordt, met desolate landschappen en eindeloze uitzichten over zee. Als er al andere bewoners in beeld komen, zijn dit schapen, buidelratten of zandvliegen. Soms zijn de geïnterviewden ook echt de enigen op die plek, zoals David die met een paspop woont op Restoration Island, en de tijdelijke wachters van de vuurtoren op Maatsuyker Island. Maar lang niet altijd is het einde van de wereld verder onbewoond. Tijdens de uitzending over Sint-Helena brengen Floortje en dierenarts Joe een bezoek aan de havenstad Jamestown. Maar straatbeelden krijgen we niet te zien. Wel vergezichten vanaf het eiland over de overweldigend lege oceaan. Omgekeerd werkt het ook: hoewel een horecabezoek wel het laatste is wat je zou verwachten aan het einde van de wereld, versterken de gekozen beelden van zo’n bezoek juist het gevoel van verlatenheid. Tijdens het bezoek aan Jim en Anna in Texas rijden ze samen naar een café in een nabij gelegen stadje. De directe omgeving van het huis van Jim en Anna is desolaat en onderweg komen ze her en der een verlaten camper tegen in het landschap. Dit appelleert aan de Verenigde Staten als frontier – een plek waar mensen zich vestigen om een nieuw leven op te bouwen. De verlaten campers laten zien dat niet iedereen erin slaagt hier te overleven.

Het programma legt ook de nadruk op extreme, uitdagende (weers)omstandigheden. Floortje doorstaat zowel extreme hitte als snijdende kou, houdt zich staande in een zandstorm (Texas)en moet oppassen voor gevaarlijke dieren zoals insecten en giftige slangen, ijsberen op Wrangel Island, en krokodillen in het water bij Restoration Island. In Jemen komt het gevaar uit een andere hoek. Samen met het Rode Kruis reist Floortje – naar later blijkt met gevaar voor eigen leven – af naar de hoofdstad Sanaa. In kilometers niet zo ver weg dat je deze plek het einde van de wereld zou noemen. Maar het land is door oorlog verscheurd en hermetisch afgesloten. Het verblijf in Sanaa voelt op meerdere manieren aan als het einde van de wereld. Het gevoel wordt ook opgeroepen door de gesprekken met bewoners over verbindingen en hoe ze contact houden met de bewoonde wereld. Details als het ontbreken van een adres benadrukken de afgelegen ligging. Tijdens de uitzendingen wordt doorgaans alleen gepraat over de verbindingen als ze ontbreken of moeizaam zijn. Zo blijft de tegenstelling met de geglobaliseerde wereld in stand. De kijker leert dat de bewoners van Maatsuyker Island alleen kunnen communiceren via een vaste telefoonverbinding en een radio. Dat de Nederlandse Douwe en Oliva met hun kinderen in Peru het moeten stellen zonder telefoon en internet. En dat het op Sint-Helena ontbreekt aan een mobiel netwerk. Vaak zijn de plekken wel op een of andere manieren verbonden, maar hier wordt geen aandacht aan geschonken. Anna (Texas) en Gordon (Canna Island) verdienen de kost als webdesigner en kunnen dus niet zonder goede internetverbindingen. In de traditionele tent in Mongolië ziet de kijker op de achtergrond een tv aan staan, maar tijdens de uitzending wordt hier verder geen aandacht aan besteed.

Floortje naar het einde van de wereld laat de kijker allerlei uithoeken van de wereld ervaren. Daarbij wordt de aandacht afgeleid van het feit dat deze plekken uiteindelijk wel verbonden zijn en deel uitmaken van de geglobaliseerde wereld. Er zijn verbindingen de redactie is immers in contact gekomen met deze mensen, en Floortje is met haar cameraman afgereisd naar het gebied. Tegelijkertijd zijn veel van de getoonde plekken ook op een of andere manier geïnstitutionaliseerd. Zo zijn er leraren die per helikopter worden ingevlogen (Denemarken), natuurreservaten (Nieuw-Zeeland, Zambia) en onderzoeksstations (Wrangel Island, Canada).

Onbereikbaar 

Het einde van de wereld is daarmee in de hedendaagse geglobaliseerde wereld daadwerkelijk onbereikbaar geworden. Juist omdat verafgelegen plekken en uithoeken via het programma de huiskamer binnenkomen. De fascinatie voor deze plekken legt ze tegelijkertijd open, verbindt ze met de kijker thuis. Of de plekken na de uitzending van Floortje naar het einde van de wereld meer bezoekers ontvangen, weten we niet. Voor de gîte die Marion en Jean-Yves wilden beginnen op la Réunion is het wel te hopen. 

Alle afleveringen van Floortje naar het einde van de wereld zijn terug te kijken op uitzendinggemist.nl. Dit artikel is gebaseerd op het onderzoek van Femke Mathijssen in het kader van haar bachelor thesis Sociale Geografie en Planologie aan de Universiteit Utrecht.