Ouderen en mobiliteit: zonder de auto nog wel onafhankelijk?

Ouderen die niet (meer) autorijden voelen zich minder vrij. Het is voor hen vaak een uitdaging om voorzieningen te bereiken, en in regio’s met een grotere auto-afhankelijkheid, zijn de uitdagingen nog groter. Zuid-Limburg is zo’n regio: door vergrijzing én krimp is hier een relatief grote groep ouderen én een relatief grote auto-afhankelijkheid. Autoloze ouderen die hier wonen hebben vaker het gevoel dat zij inleveren op hun onafhankelijkheid en autonomie.

Mensen op leeftijd worden vaak steeds minder mobiel. Er komt bij veel ouderen een moment dat het verstandiger is niet langer zelf auto te rijden. Dit heeft effect op het sociale leven, gevoel van onafhankelijkheid en activiteitenpatroon. In een sterk auto-afhankelijke regio, zoals Zuid-Limburg, zorgt dat voor bepaalde ouderen voor grote uitdagingen. In sommige gevallen kan hierdoor vervoersarmoede ontstaan. Vervoersarmoede betekent dat iemand niet aan bepaalde activiteiten deel kan nemen of zijn of haar sociaal netwerk kan onderhouden door obstakels in het vervoer. Zoals in een artikel van NOS uit oktober 2022 te lezen is, is het voor mensen zonder auto in landelijke gebieden lastig om hun bestemming te bereiken. Ook het KiM (Kennisinstituut voor Mobiliteit) concludeerde dat vervoersarmoede onder ouderen vooral een groot risico vormt in de regio’s Oost-Groningen, Zeeland en Zuid-Limburg.  

Alternatieven voor de auto

75-plussers uit Zuid-Limburg die zonder auto door het leven gaan, gebruiken alternatieven voor de auto. Naar locaties dichtbij gaan zij, eventueel met rollator, te voet of met de scootmobiel. Maar een sterk netwerk van familieleden en kennissen die bereid zijn om hen naar plaats van bestemming te brengen blijkt ook erg belangrijk te zijn. Daarnaast gebruiken ze speciale vervoersdiensten zoals Omnibuzz of Valys, die bestemd zijn voor mensen die niet, of erg moeilijk, zelfstandig kunnen reizen. Deze vervoersdiensten brengen je van deur tot deur, wat een groot voordeel is ten opzichte van het openbaar vervoer.

De laatste twee opties hebben toch voor het overgrote deel van de autoloze ouderen niet altijd de voorkeur: zelfstandigheid speelt daarin een grote rol. Mensen willen zoveel mogelijk zelf blijven doen en de regie behouden. Een dame (86) uit Hoensbroek typeerde dit:

Dat zelfstandigheid belangrijk is voor een individu, is niet nieuw. Zo zetten Ryan & Deci (2022) met hun self-determination theory uiteen hoe belangrijk autonomie is voor je mentale gezondheid.

Obstakels in het (openbaar-) vervoer & openbare ruimte

Om die zelfstandigheid te behouden is de mogelijkheid om openbaar vervoer te kunnen gebruiken belangrijk, maar ouderen ervaren daarin een aantal obstakels. Natuurlijk speelt fysieke fitheid een grote rol: met een rolstoel of rollator de bus instappen is toch meer gedoe. Ouderen die deze hulpmiddelen gebruiken geven dan ook aan dit lastig te vinden of hierdoor zelfs niet meer met het openbaar vervoer te willen reizen. Daarnaast zijn de afstanden tot haltes groter, waardoor niet iedereen meer de bushalte te voet kan bereiken. Dit is het geval op plekken waar de bushalte weggehaald of verplaatst is.

Maar niet alleen het openbaar vervoer is een heikel punt voor ouderen die gebruik maken van een rolstoel, scootmobiel of rollator. Ook in de bebouwde omgeving ervaren zij vaak ongemak, zoals een tekort aan rustpunten in de bebouwde omgeving, een gebrek aan faciliteiten bij bushaltes (zoals abri’s en bankjes) en slechte kwaliteit van trottoirs of voetpaden. Hierdoor leggen ze kleinere afstanden zelfstandig af dan ze anders zouden kunnen doen.

Speciale vervoerders

Speciaal vervoer biedt voor velen een uitkomst, maar brengt ook meerdere obstakels met zich mee. Het is moeilijk om naar een activiteit toe te gaan waarbij de eindtijd niet bekend is, vertelt een dame (87) uit Landgraaf:

Vaak moet men lang wachten op de vervoerder of neemt de reis meer tijd in beslag dan nodig is. Spontane reisbewegingen zijn niet mogelijk (een rit moet verder van tevoren geboekt worden) en het wijzigen van een rit kan een crime zijn, tenzij de chauffeur van die dag een uitzondering maakt.  

Hoewel deze vervoersdiensten ervoor zorgen dat autoloze ouderen geen familieleden of anderen uit hun omgeving hoeven te vragen, voelt deze manier van reizen toch niet helemaal zelfstandig, zo legt een meneer (79) uit Brunssum uit:

Hoe nu verder?

Goed en bereikbaar openbaar vervoer kan een belangrijke rol spelen in hoe ouderen langer zelfstandig op pad kunnen. In Zuid-Limburg, is behoefte aan een vervoersbeleid dat hier rekening mee houdt. Een voorbeeld is een betaalbare vervoersdienst waarbij mensen korter van tevoren kunnen boeken. Mensen met mobiliteitshulpmiddelen zouden makkelijker in trein of bus moeten kunnen stappen en bereikbaardere haltes met de juiste faciliteiten zouden geplaatst moeten worden. Kortom, de oplossing zit hem in een dichter netwerk van openbaar vervoer dat toegankelijker is voor mensen die minder mobiel zijn en flexibeler speciaal vervoer. Zo blijft de zelfstandigheid langer intact.

BRONNEN

• Jorritsma, P., Berveling, J., Haas, M. de, Bakker, P. & Harms, L. (2018). Mobiliteitsarmoede: vaag begrip of concreet probleem? Den Haag: Kennisinstituut voor Mobiliteitsbleid (KiM).
• Lucas, K., Mattioli, G., Verlinghieri, E. & Guzman, A. (2016). Transport poverty and its adverse Social consequences. Transport, 169(TR6), 353
• NOS (2022). Trein of bus voor veel mensen geen optie, vooral in landelijk gebied
• Ryan, R. M., & Deci, E. L. (2022). Self determination theory. In Encyclopedia of quality of life and well-being research (pp. 1-7). Cham: Springer International Publishing.