Zijn de vragen in schoolexamens aardrijkskunde toe aan vervanging?

Systematisch onderzoek naar de kwaliteit van het aardrijkskundeonderwijs is schaars. Zeker als het gaat om vmbo-onderwijs. Het is dan ook goed dat Erik Bijsterbosch daar werk van maakte. Op 6 juni 2018 verdedigde hij in Utrecht zijn proefschrift Professionele ontwikkeling van aardrijkskundedocenten op het gebied van summatieve toetsing. Hij onderzocht het niveau van schoolexamens aardrijkskunde voor het vmbo en hoe leraren dat kunnen verbeteren.

Bijsterbosch onderzocht maar liefst 1108 verschillende toetsitems in 49 aardrijkskundeschoolexamens voor het vmbo van 13 verschillende scholen. Daaruit komt naar voren dat ruim zestig procent van alle toetsitems een beroep doet op vakinhoudelijke begripsmatige kennis, vooral het leggen van geografische verbanden. Dat is niet eens zo slecht. Maar helaas blijkt ook dat 62 procent een beroep doet op het reproduceren van kennis. De schoolexamens bevatten nauwelijks toetsitems die een beroep doen op evalueren of creëren. Niet van erg hoog niveau dus, die schoolexamens aardrijkskunde. Dat wordt herkend en toegegeven door vmbo-leraren aardrijkskunde die door Bijsterbosch over deze onderzoeksuitkomsten in panelgesprekken werden geïnterviewd.

Hoe komt dat? Is dat schoolexamen niet belangrijk of het stelt het weinig eisen? Belangrijk is het schoolexamen wel, want het telt voor de helft mee bij het eindcijfer. En eisen zijn er ook, want het leerplan schrijft voor dat leerlingen bij het schoolexamen net als bij het centraal examen meer moeten kunnen laten zien dan alleen reproductie. Wat is er dan aan de hand? Docenten aardrijkskunde op het vmbo laten zich bij hun lesgeven en in hun schoolexamens sterk leiden door het landelijke centrale examen, zeggen velen van hen zelf. Dit wordt bevestigd in SLO-onderzoek van Noordink en collega’s uit 2017.

Is dat niveau van het centraal examen dan ook laag, vraag je dan af. Of is het schoolexamen een opstapje voor het centraal examen? Het eerste blijkt het geval, constateert Bijsterbosch. Als we kijken naar de centrale examens van 2015, 2016 en 2017 zien we evengoed dat zestig procent bestaat uit reproductievragen. Uit een enquête onder 74 vmbo-leraren aardrijkskunde maakt Bijsterbosch op dat driekwart van de leraren een schoolexamen afneemt dat veel lijkt op het centraal examen. De betrouwbaarheid lijkt een belangrijker punt dan de validiteit. Dat geldt voor schoolexamens en centrale examens.

Het aardige van het onderzoek van Bijsterbosch is dat hij vervolgens samen met veertien leraren nagaat hoe de situatie kan worden verbeterd. Die leraren volgden bijscholingsprogramma’s. Daarin bespraken ze met elkaar de haalbaarheid van andere toetsvragen dan reproductievragen en leerden ze verschillende soorten toetsvragen te ontwerpen. Ook oefenden ze in hun dagelijkse schoolpraktijk met nieuwe toetsvragen.  De schoolexamens van deze docenten werden daar duidelijk beter van toont Bijsterbosch aan. Het aantal reproductievragen in hun schoolexamens nam flink af en het aantal vragen die het begrijpen of toepassen toetsen nam toe. Uit de reacties van deze leerkrachten, op vragenlijsten en interviews tijdens en na afloop van de bijscholing, is af te leiden dat verschillende leraren baat hebben bij verschillende onderdelen van de bijscholing. Een breed opgezet professionaliseringsprogramma lijkt dus aan te bevelen.

Bijsterbosch adviseert op grond van zijn onderzoek niet alleen structurele veranderingen in de toetsvragen van het schoolexamen. Hij  bepleit ook een herziening van de doelen van het schoolexamen en centraal examen. Helaas werkt hij dat niet uit. Je wordt er al lezende nieuwsgierig naar. Wel maakt hij in zijn onderzoek goed duidelijk waar de schoen wringt bij de examenvragen aardrijkskunde in het vmbo en hoe dat beter kan. Zijn bijscholingsmethode biedt leraren en examenvragenmakers perspectief voor een kwaliteitsverbetering van aardrijkskunde in het vmbo. Daar hebben we wat aan.

Meer lezen?

In Geografie september 2018 gaat Erik Bijsterbosch dieper in op zijn onderzoek en zal hij schrijven over hoe het niveau van toetsvragen kan worden verbeterd.