De kunstzinnige republiek Užupis
In december 2021, tijdens de lockdown met avondklok wegens corona, ging ik bij gebrek aan écht reizen maar digitaal op pad. Ik scrolde de hele wereld over en las bij toeval over Užupis, een wijk in Vilnius (Litouwen). Wat ik toen leerde over deze bijzondere wijk die zichzelf uitriep tot republiek maakte me nieuwsgierig. Ik las er meer over en afgelopen juni bezocht ik deze wijk samen met een gids. Het stelde niet teleur!
Om de interessante ontwikkeling van deze wijk te begrijpen, moeten we eerst de geschiedenis induiken. Mede door het grote aantal Joden dat er woonde, kwam Vilnius bekend te staan als het Jeruzalem van het Noorden. Veel van deze Joden woonden in Užupis, een van de oudste wijken van de stad. Toen zij tijdens de Tweede Wereldoorlog moesten vluchten of vermoord werden, bleven de huizen leegstaan. De wijk raakte hierdoor in verval. Huizen hadden geen water of elektriciteit en werden gekraakt door criminelen en prostituees. De hoofdstraat werd volgens onze gids daarom ook wel ‘Street of Death’ genoemd.
In 1991 werd Litouwen onafhankelijk van de Sovjet-Unie, wat een grote verandering met zich meebracht voor Užupis. Kunstenaars kwamen namelijk naar de wijk op zoek naar goedkope huisvesting, dicht bij de nationale kunstacademie. De wijk bloeide op en werd een plek voor galeries, ateliers en knusse cafés. Kunstwerken werden al snel ook op straat tentoongesteld. Of het nu in smalle steegjes, op afbladderende muren of in een tuin is, overal in Užupis is kunst te vinden. Het werd een aantrekkelijk gebied, wat ervoor zorgde dat investeerders er kwamen kijken. Ook deze wijk ontkomt niet aan gentrificatie.
Op 1 april 1997 riep de wijk zich uit tot onafhankelijke republiek. Zoals je misschien kunt afleiden aan de datum, begon dit idee als een 1 aprilgrap tussen de vrienden Romas Lileikis (later president van Užupis) en Thomas Čepaitis (later minister van Buitenlandse Zaken en soms koning). Echter ging het al snel een eigen leven leiden. Zo heeft de wijk nu een eigen volkslied, vlag, constitutie, munteenheid en regering. Natuurlijk doen de bewoners dit wel op hun eigen manier. Het parlement vergadert namelijk in een bar, die onder de lokale bevolking ook wel het barlement wordt genoemd. Ooit had de republiek een klein leger van elf man. De regering besloot echter dat dit leger niet bij de identiteit van Užupis paste, waarop het eervol werd ontslagen.
Užupis betekent 'achter de rivier' en wordt omringd door de rivier de Vilnia. Via verschillende bruggen is de zelfbenoemde republiek te bereiken en het grensovergangsbord te bekijken. Ook op dit bord is de kunstzinnigheid van Užupis terug te vinden. Onze gids vertelde dat Užupis het woord ‘republiek’ niet mocht gebruiken van de regering van Vilnius. Litouwen was pas kort onafhankelijk en had hard voor die onafhankelijkheid gestreden. Daarom wordt volgens hem op het toegangsbord ‘res publika’ gebruikt. Het knippen van het woord heeft ook een link met het Latijn; het woord republiek is namelijk afgeleid van ‘res publica’, wat openbare zaak betekent. Ook over de symbolen op het toegangsbord is nagedacht. Met de smiley zeggen ze lach en wees gelukkig, het tweede symbool houdt in dat er een snelheidslimiet is van 20 km/t, en de Mona Lisa betekent dat je een kunstenaar moet zijn of kunst moet waarderen. Als je de eerste drie regels niet naleeft, hebben de inwoners (volgens het vierde symbool) het recht om je auto in de rivier te gooien. Onze gids noemde daarbij dat de smiley is toegevoegd als knipoog naar de Litouwers, omdat zij (volgens hem) chagrijnig zijn.
Om en rond de toegangsbruggen is van alles te zien. Zo is er een schommelbank onder gehangen die je alleen kunt bereiken door je schoenen uit te trekken en door het water te lopen. Volgens onze gids is deze schommel ook wel de troon van Užupis en kan iedereen koning worden door hierop plaats te nemen. Onder dezelfde brug is ook een zeemeermin te vinden. Het gerucht gaat dat zij iedereen kan verleiden om in Užupis te blijven. Užupis zou geen onafhankelijke republiek zijn zonder grenscontrole. Daarom kun je bij het grenskantoor aan de brug een stempel in je paspoort laten zetten.
Op het centrale plein kun je een engel vinden. Zij representeert de opleving van de wijk. Republiek Užupis wordt namelijk ook de Republiek van de Engelen genoemd. De watertank naast de engel wordt op Onafhankelijkheidsdag (1 april) gevuld met bier. Dat is overigens ook het enige moment dat de munteenheid gebruikt kan worden, namelijk om het bier te kopen.
De republiek valt daarnaast vooral op door zijn eigen constitutie. Onder deze 41 bizarre wetten vallen bijvoorbeeld 'Iedereen heeft het recht zijn of haar verjaardag wel of niet te vieren' en 'Iedereen heeft het recht te sterven, maar dit is niet verplicht.' Mijn persoonlijke favoriet is ‘Een kat hoeft niet van zijn baas te houden, maar in moeilijke tijden moet hij hem helpen’. Ik raad aan het plakkaat te bekijken als je er bent. Als je nu al nieuwsgierig bent, kun je op deze website alle wetten vinden.
In verschillende artikelen las ik dat de republiek is gebaseerd op de theorie dat je nooit meer dan vijfduizend inwoners moet hebben, het maximale aantal gezichten dat mensen kunnen onthouden. Als iedereen iedereen kent, is het moeilijker om vals te spelen en te manipuleren. Dit sluit aan bij het ontwerp van de vlag: wit met een open hand, met een gat in de handpalm. Doordat er een gat in de hand zit, zou het onmogelijk zijn om omgekocht te worden. Onze gids zei echter iets anders. Volgens hem zit er een gat in de hand, omdat je nooit iets echt kunt bezitten. Mens of product, het kan altijd weggaan of verloren raken.
