De levende atlas

Het was een van de centrale thema’s van de recente Esri GIS Conferentie: de levende atlas. ‘Atlassen helpen ons al meer dan vijfhonderd jaar om de wereld beter te begrijpen’, aldus Ten Siethof in zijn inleiding. Fraaie illustraties van vroeger wisselden elkaar af met inzichten van wat nu allemaal mogelijk is. In de woorden van een scholier: een atlas op mijn iPad, dan 'leeft' die zeker. Maar met ‘leven’ wordt meer bedoeld dan dat je op digitale kaarten kan ‘pennen en zoomen’. Maar wat is die atlas dan precies? En wanneer leeft die?

Vroeger tijden

Voor wie minder thuis is in de Griekse mythologie: Atlas was een halfgod die de strijd opnam tegen Zeus. Voor straf moest hij voortaan het hemelgewelf, niet de aarde, op zijn schouders dragen. Bovenop het Paleis op de dam valt Atlas niet de missen. Binnen staat ook een versie, die neerkijkt om een prachtige marmeren kaart van de ‘kring der landen’. Het was Mercator (die van de projectie) die bedacht dat ‘Atlas’ ook een goede naam is voor een boek met kaarten, een boek dat niet alleen het hemelgewelf, maar zelfs hele de wereld kan uitdragen.

Voor wie interesse heeft in een papieren versie uit die tijd biedt het Scheepvaart museum momenteel een oplossing. In toepasselijk half donker wordt Blaeu's wereld in kaart gebracht en wordt de bezoeker enkele seconden verlichting op de meesterwerken gegund. Mercator’s projectie wordt terzijde ook nog tot leven gebracht.

Populair begrip

Bij het woord ‘atlas’ horen voor de meesten associaties met lange lagere school dagen en zo’n dik boek, dat zwaar dichtklapt. Maar sinds Mercator is het woord atlas een stuk populairder geworden. Het beeld van een atlas als verzameling kaarten zoals een Bosatlas is aan verandering onderhevig.

Zelf grasduin ik graag door kaarten en atlassen en bij een aantal atlassen kan ik me meteen wat voorstellen: een klimaateffectatlas, die het effect van klimaatverandering, lees het effect van overstroming, wateroverlast, droogte en hitte, in kaartverhalen helder verwoordt. De al eerder op  geografie.nl besproken Atlas van de Nederlandse taal, waar spreken we welke woorden hoe uit? Of de Atlas van de Onderwereld: veel minder crimineel dan een eerste indruk wellicht doet denken: want ‘Voor het eerst is de aardmantel wereldwijd en volledig in kaart gebracht’. Maar het woord atlas wordt tegenwoordig voor veel meer toegepast:

Zo is er een Atlas van het Toezicht: een publicatie, die is ‘erop gericht om toezichthouders te prikkelen, tot nadenken te stemmen en te inspireren.’ Mooie referenties naar waar een atlas voor staat, maar ik vermoed dat er geen enkele kaart in te ontdekken valt.

Wat te denken van de Atlas van de Enterprise Architectuur Rijksdienst: niet meteen bovenaan een top-10 boekenlijst, maar wel een onderwerp dat allang de hype voorbij is en dat zeker voor geïnteresseerden relevant is. Dit ‘kompas voor het digitale rijk‘ beschikt over ‘kaarten’ die in normaal Nederlands als infographic of plaatje zouden doorgaan.

Onmisbaar voor de ‘nieuwe bibliothecaris’: De atlas van de nieuwe bibliothecaris: een gids voor het nieuwe landschap van praktijk van de bieb. Lankes helpt bibliothecarissen te navigeren en te ontdekken. Zonder echte kaarten, maar wel met een veelvoud van schema’s en diagrammen.

De management literatuur staat vol met verwijzingen naar atlassen en geografie, zoals Kaplan en Nortan’s strategie kaarten of BCG’s Atlas van strategie valkuilen, maar deze website maakt het wel erg concreet: in deze Atlas of Public Management vind je openbaar lesmateriaal over de (aan)sturing van de Noord-Amerikaanse overheid. Compleet met een toets of je de juiste route hebt gevonden in dit kennislandschap.

Het gebruik en de toepassing van het woord atlas lijkt geen grenzen te kennen. Zo komt er heel wat op je af als je naar ‘atlas’ zoekt: van autotype tot gebouw, van theater tot straatnaam, we atlassen wat af met z’n allen. Eerder dit jaar bracht de Atlas voor gemeenten zelfs geluk en welzijn in kaart, want ‘Steeds meer gemeenten willen sturen op geluk.' Meer atlassen lijkt mij een voor de hand liggende optie.

Constant in beweging

De atlassen van toen waren slechts voor een klein publiek betaalbaar en al snel out-of-data. Een moderne atlas is altijd en voor iedereen toegankelijk en komt zo echt tot leven. Beschikbaarheid en toegankelijkheid zijn de centrale begrippen, van een 3D gebouwenkaarten  en postcodevlakkenkaart tot actuele ruimtelijke plannen van heel Nederland.

Dat leven van de levende atlas zit ook in de actualiteit van het materiaal. Dat de kaarten zelf constant en zichtbaar in beweging zouden zijn, dat hadden de kaartenmakers van toen zeker nooit kunnen voorstellen. Met een ‘Elke organisatie zijn eigen levende atlas’ sloot Ten Siethof zijn betoog af. Ik zie de ideeën voor een levende atlas voor uw school graag tegemoet. Ik voorspel dat die tot levendige en gelukkige klassen zal leiden.