Fagradalsfjall opnieuw actief

Op 10 juli 2023 begon opnieuw een eruptie op het IJslandse schiereiland Reykjanes, nabij Fagradalsfjall (een berg) en Geldingadalir (een dal). De nieuwe uitbarsting volgt op de vorige in dit gebied, in augustus 2022, toen er een kleine drie weken lang magma uitstroomde, en vooral op de grote uitbarsting van daarvoor, toen er zes maanden lang (van maart tot september) lava uitstroomde en het landschap ter plekke een heel ander aanzien gaf. Dat was tot dan toe zoals op veel plaatsen op IJsland bedekt met een groen mostapijt. In de loop van een half jaar veranderde het Geldingadalir in een zwarte woestenij van nauwelijks gestolde basalt.

Dat er een nieuwe eruptie aan zat te komen is al een paar dagen aannemelijk, op grond van de gemeten aardbevingen in het gebied. Dat was ook zo bij de eerdere erupties. Zulke aardbevingen worden veroorzaakt door de druk van het opstijgende magma dat stukken korst van elkaar duwt, en zijn niet erg krachtig, maximaal rond de magnitude 4 maar vaak zwakker. Al enige tijd is er ook een verandering in de hoogte waargenomen. Dat is zeer subtiel, tussen april en juli in totaal zo’n 3 cm, maar met moderne instrumenten goed meetbaar. Dat is het effect van magma dat de korst een beetje omhoog duwt. Nu is het zover dat het magma de uitgang heeft gevonden. Wel is er dit keer sprake van eruptie op een andere locatie. In plaats van in Geldingadalir is de huidige spleet geopend ten noordoosten van Fagradalsfjall, in de richting van de berg Keilir. Dat is ongeveer in het verlengde van de eerdere spleet.

Spleeteruptie

De nieuwe eruptie is, net als de vorige erupties, een zogenaamde spleeteruptie, waarbij er over een afstand van honderden meters of kilometers een langgerekte scheur opent – of meerdere in elkaars verlengde – waaruit zeer vloeibare lava omhoog komt. De lava kan fonteinen vormen van tientallen meters hoog. Dat gebeurt door het vrijkomen van gas. Op grote diepte, onder grote druk, is gas opgelost in het magma. Naarmate het magma dichter bij het oppervlak komt gaat gas bellen vormen in het magma. Het neemt dan veel meer plek in, waardoor de druk weer groter wordt en het magma bruisend uit de aarde spuit – min of meer vergelijkbaar met frisdrank uit een fles. Als de bruisende lava stolt terwijl het door de lucht vliegt kan het bij de landing scoria vormen: blokken basalt vol met bellen. Maar het kan ook weer samenvloeien tot een vloeistof, dit keer zonder bellen (het gas is inmiddels ontsnapt) en dan van de vulkaan wegstromen. Dat gebeurde in 2021 zes maanden lang en lijkt ook nu weer te gebeuren. Zulke spleeterupties komen op IJsland veel voor, bijvoorbeeld ook in 2014-2015 in Holuhraun in noordoostelijk IJsland. De spleten liggen vrijwel altijd ongeveer zuidwest-noordoost. Dat is haaks op de bewegingsrichting van de Noord-Amerikaanse plaat (naar het noordwesten) en de Euraziatische (relatief naar het zuidoosten). De spleten openen zich dus in de richting waarin de aarde hier toch al onder rekspanning staat, de weg van de minste weerstand.

Het magma dat sinds 10 juli omhoog komt is nog niet onderzocht, maar op grote lijnen waarschijnlijk vergelijkbaar met wat er in Geldingadalir omhoog kwam. Dat betekent zeer heet (meer dan 1200 graden), zeer primitief van samenstelling (weinig silica, veel magnesium, naast andere kenmerken), droog (letterlijk: er zit vrijwel geen water in het magma), en naar alle waarschijnlijkheid rechtstreeks uit de mantel afkomstig. Door al die kenmerken heeft het magma totaal niet de neiging om te exploderen en te fragmenteren tot vulkanische as. De uitbarsting is daarmee nauwelijks gevaarlijk voor mens en dier, zolang je op enigszins veilige afstand blijft. Wat dit precies betekent voor het gebied tussen Fagradalsfjall en Keilir is op dit moment niet te zeggen, maar een herhaling van de eruptie in Geldingadalir in 2021 is geenszins uitgesloten. Het gebied zou dan bedekt kunnen worden onder miljoenen kubieke meters, en enkele vierkante kilometers, basalt. De tijd zal het leren.

Voor dit artikel is gebruik gemaakt van de website van de IJslandse Meteorologische Dienst. In Geografie is eerder geschreven over de uitbarsting in Geldingadalir.

Wil je het zelf zien? Visit Iceland toont met een webcam live beelden van de locatie.