De noordkust van Java heeft te kampen met ernstige kusterosie. In vijftien jaar tijd zijn al tientallen vierkante kilometers aan land verloren gegaan. Als er niets aan de situatie wordt gedaan, lopen drieduizend dorpen en 30 à 40 miljoen mensen gevaar. De gebruikelijke oplossingen tegen kusterosie werken niet. Een Nederlandse vinding biedt uitkomst.
Java is een eiland in de Republiek Indonesië en is drie keer zo groot als Nederland. De noordkust van Java heeft op bepaalde plekken last van kusterosie. Per jaar trekt de zee enkele tientallen tot honderden meters landinwaarts. De zee heeft op enkele plekken al drie kilometer aan land opgeslokt.
Kusterosie vormt het grootste probleem bij de stad Semarang en in het district Demak. De zee trekt door de erosie steeds verder het land in. De inwoners van Demak verliezen door de erosie hun huis en vruchtbare landbouwgrond. De infrastructuur, vis- en garnalenkwekerijen die aan de zee liggen gaan ook verloren. Hierdoor loopt de lokale economie veel schade op: inwoners van sommige dorpen hebben hun inkomen met 60 tot 80 procent zien dalen. Het wegvallen van de landbouwgrond zorgt er ook voor dat de inwoners niet meer kunnen voorzien in hun eigen levensonderhoud.
De oorzaken van kusterosie bij Demak
De kusterosie bij Demak komt vooral door menselijke ingrepen. De bevolking op Java is de laatste jaren gestegen, waardoor er een toenemende vraag was naar voedsel. Van oudsher werd er aan de kust vis gekweekt. Deze kwekerijen liggen, vanuit zee gezien, achter een strook mangroven. Mangroven zijn bomen die groeien in de overgang van land naar zee. Vanuit de zee was er eerst een strook mangroven, hierachter lagen de viskwekerijen en daarachter begon het land. Om ruimte te maken voor nieuwe viskwekerijen zijn veel mangrovebossen gekapt. De viskwekerijen kwamen daardoor direct aan zee te liggen.
De mangroven dienden bij Demak als natuurlijke kustbescherming en doen dit op een paar manieren. De wortels van mangroven zorgen er voor dat de grond vast blijft liggen. Ook zorgen mangroven ervoor dat de stroming van de zee vermindert en het water wordt afgeremd. Hierdoor krijgt sediment de kans om te bezinken. Mangroven hebben ook een dempende werking op de zee. De golven worden door de mangroven gedempt, waardoor de kustlijn tegen golfslag wordt beschermd. Door het verdwijnen van de mangroven kwam de kustlijn bloot te liggen. De golven werden niet meer gedempt, sediment kon niet meer bezinken en dus vond er erosie plaats. De kustlijn trok steeds verder landinwaarts.
Dijken en dammen
De Indonesische overheid heeft geprobeerd om de erosie te stoppen door bekende maatregelen te nemen. Voor / op de kustlijn van Demak zijn dammen en dijken aangelegd. Door dammen en dijken aan te leggen moest de golfslag tegen de kustlijn minder worden. De kusterosie zou hierdoor minder worden. De maatregelen bleken niet te werken maar hadden zelfs een tegenovergesteld effect. De bodem waarop de betonnen dammen werden aangelegd bestond voornamelijk uit instabiel slib. Door de golfslag op de betonnen dammen werd het slib weggeslagen. Hierdoor verzakten de betonnen dammen. De zeestroming werd door de (verzakte) dammen veranderd, waardoor de golfslag juist werd vergroot. Het sediment dat de zee nog meevoerde naar de kust kon door de dammen de kust niet bereiken. De betonnen dammen verergerden dus juist het erosieproces in plaats van het tegen te gaan.
Een leek zou zeggen: waarom planten ze geen nieuwe volgroeide mangroven? Dat is meerdere keren geprobeerd, maar mislukte volkomen. De mangroven groeien niet uit zichzelf terug. Het zaad van de mangroven krijgt door de stroming van de zee geen kans zich te ontwikkelen. Het terug planten van volgroeide mangroven is in andere projecten geprobeerd. De mangroven gingen vaak dood of ontwikkelden zich niet. Het land dat door de erosie al verloren is gegaan wordt ook niet terug gewonnen.
Een Nederlandse oplossing
Om het probleem van kusterosie bij Demak toch aan te pakken, zijn Indonesische en Nederlandse overheden een project gestart. Het project, dat de naam Building with Nature Indonesia heeft, wordt uitgevoerd door een aantal Nederlandse bedrijven in samenwerking met de Indonesische overheid en de lokale gemeenschap. Het project startte in 2015 en duurt vijf jaar. Het doel is om de natuurlijke kustlijn en kustbescherming te herstellen. Het moet bovendien goedkoop zijn en worden uitgevoerd door de lokale bevolking. Hoe gaat dat in zijn werk?
Voor de kust van Demak worden tijdelijke bamboedammen aangelegd. Bamboepalen worden in de grond geslagen en tussen de bamboepalen worden takken gelegd. Tussen de takken die in de dammen worden gebruikt zit ruimte waar water en slib doorheen kan gaan. De dammen zorgen ervoor dat de stroming van de zee achter de dammen vermindert. Hierdoor kan het door het water meegevoerde slib achter de dammen bezinken waardoor het land weer groeit. De inspiratie voor deze aanpak is opgedaan bij de Waddeneilanden.
In het kustgebied zijn gelukkig nog genoeg zaden van mangroven aanwezig. Door het rustige water achter de dammen krijgen de zaden de kans om te ontkiemen. Na enkele jaren zijn de mangroven ontwikkeld en kunnen de wortels van de mangroven weer slib vasthouden. Door het terug groeien van de mangroven stopt ook de erosie van de kust. Als de mangroven sterk genoeg zijn worden de oude dammen weggehaald. Nieuwe dammen worden voor de strook mangroven gebouwd. Hierdoor breidt het land zich verder uit en wordt de oorspronkelijke kustlijn hersteld. Op termijn groeien hier ook weer mangroven. De bedoeling is dat de mangroven weer een natuurlijke, sterke en brede kustbescherming vormen.
Een ander onderdeel van het project is het lesgeven aan de lokale bevolking. De lokale bevolking leert hoe ze de dammen moeten onderhouden en repareren. Op lange termijn is daardoor geen kennis en betrokkenheid van de Nederlandse bedrijven meer nodig. De projecten zouden door deze kennisoverdracht op meerdere plekken in Indonesië toegepast kunnen worden. Om te voorkomen dat in de toekomst dezelfde oorzaken weer kusterosie veroorzaken, leert de lokale bevolking ook op een duurzame manier om te gaan met de natuur. Het kweken van vis en garnalen kan ook efficiënter. De Nederlandse bedrijven geven hierover voorlichting aan de lokale bevolking. Het uitbreiden van vis- en garnalenkwekerijen zal voorlopig niet nodig zijn.
Veelbelovende resultaten
Het project is pas anderhalf jaar geleden gestart en loopt nog tot 2020, maar de eerste resultaten zijn veelbelovend. Onderzoekers hebben in maart 2016 de eerste metingen uitgevoerd. Er is 45 centimeter sediment gemeten en achter een van de aangelegde bamboedammen zijn zelfs al mangroven aan het terug groeien. Binnen twee jaar verwachten de bedrijven dat de eerste mangroven de functie van de dammen over kunnen nemen. Indonesië heeft in oktober 2016 besloten de aanpak te gebruiken op twee andere locaties. Het project is zo succesvol dat naar gebieden buiten Indonesië wordt gezocht waar deze maatregelen toegepast kunnen worden. Voorbeelden hiervan zijn de Mekong Delta (Vietnam) en de Filipijnen. Het lijkt er dus op dat de maatregelen, die bedacht zijn door Nederlandse bedrijven, voorlopig de redding zijn voor Demak.
