Nederland op zijn mooist: een 18e-eeuws fotoboek

Deze maand verschijnt een boek met meer dan duizend topografische prenten en kaarten van een geïdealiseerd Nederland 250 jaar geleden.

Waar ooit ‘eenvoudige buurten van vissershutten’ lagen, ziet men nu ‘rijke wereldsteden’. De Nederlanders ‘steken in naarstigheid en arbeidzaamheid boven vele volkeren uit’, maar ‘winzucht en gierigheid’ zijn ‘ingewortelde gebreken onzer landsluiden’. Er is ‘overdaad en spilzucht’, maar gastvrij is de bevolking wel. ‘Ons land blijft nog een schuilplaats voor vreemdelingen en verdrukten, die er alom met veel minzaamheid ontvangen worden.’

Geschiedschrijver Jan Wagenaar noteert deze observaties in 1738 in de Tegenwoordige Staat der Vereenigde Nederlanden, Eerste deel, Vervattende eene Algemeene Beschryving des lands, der zeden en godsdienst van de inwooners, een kort begrip van ’s lands historie. Dit eerste boek biedt een overzicht, de volgende delen bevatten historisch-topografische beschrijvingen van regio’s, te beginnen met de Generaliteitslanden. Samen moeten ze een einde maken aan de heersende ‘grote onkunde van het Vaderland’, die gelukkig wel gepaard gaat met een ‘grote liefde’ voor dat vaderland.

De Tegenwoordige Staat zal uiteindelijk 23 delen tellen. Het laatste verschijnt in 1803, lang na de dood van Wagenaar en van zijn Amsterdamse uitgever Isaak Tirion. De reeks biedt beschrijvingen van streken, steden en dorpen. Tekst overheerst, maar er staan ook prenten, kaarten en plattegronden in. Tirion merkt dat er vooral belangstelling is voor de afbeeldingen. Vandaar dat hij besluit ook de reeks Het Verheerlijkt Nederland uit te geven. De negen delen verschijnen tussen 1745 en 1774. Ze bundelen samen 758 etsen en gravures van stadsplattegronden, rivier-, dorps- en stadsgezichten, marktpleinen, kerken, stadhuizen, kastelen, buitenplaatsen en wat dies meer zij. Het zijn als het ware 18e-eeuwse regionale fotoboeken. Tirion adviseert de kopers om de afbeeldingen los te maken en ze in te voegen bij de pagina’s van de Tegenwoordige Staat waarop het afgebeelde dorp, klooster of ander object wordt besproken.

Ik meld dit alles op gezag van Everhard Korthals Altes en Bram Vannieuwenhuyze. Volgens hen is aan Tirions advies nooit serieus gehoor gegeven. Zij doen dat alsnog in hun imposante Nederland op zijn mooist. Dat bundelt alle kaarten en prenten uit beide series in één band. Alle afbeeldingen zijn voorzien van een toelichting. De ordening is regionaal. Aangezien Korthals Altes en Vannieuwenhuyze aangewezen zijn op het oorspronkelijke beeldmateriaal, ligt de nadruk sterk op Holland, Utrecht en Zeeland. Zo beslaan de afbeeldingen van Holland maar liefst 140 pagina’s en die van Groningen 8.

Aan het prentendeel – de hoofdmoot van het boek – gaan vijf hoofdstukken vooraf, om Tirions project en de makers ervan in een breder, ook internationaal, perspectief te plaatsen. Het project ‘was eerder traditioneel dan vernieuwend van aard’, aldus Korthals Altes en Vannieuwenhuyze, maar ‘de schaal en ambitie ervan waren aanzienlijk groter dan tot dan toe in de Republiek gebruikelijk was’. Het boek bevat in totaal 1020 afbeeldingen. Het merendeel is in zwartwit. Alleen topografische kaarten van regio’s zijn ingekleurd. Samen tonen ze, aldus de samenstellers, een rustig en welvarend Nederland. Armoede en verval blijven buiten zicht.

‘Vaart wel, Landsluiden’, besluit Wagenaar zijn voorwoord in deel 1, ‘en gebruik onze Beschryving van den tegenwoordige Staat uwes Vaderlands, ten uwen nutte.’ Die beschrijving missen we in Nederland op zijn mooist, maar de afbeeldingen met toelichtingen hebbe