Wuhan in Martino Martini
Voor 2020 wisten maar weinig mensen dat China een stad genaamd Wuhan heeft. Toch stond deze stad, die eigenlijk uit drie steden bestaat, al in 1655 in een atlas die in Europa ruim verspreid werd. Jezuïeten deden in die tijd tijdens bekeringsmissies veel geografische kennis op, zodoende leerde Europa toen al over gebieden ver weg.
Begin 2020 hoorden we in het nieuws steeds berichten over een virusziekte die in Wuhan in China begonnen was. De hele stad werd door de regering afgesloten. Maar, zo dachten we allemaal in Europa, China is ver weg... tot het tegendeel bleek en het coronavirus zich over Europa en de rest van de wereld verspreidde.
Weinigen zullen eerder van Wuhan gehoord hebben, en nog minder zullen weten waar precies het in China ligt. Eigenlijk is Wuhan niet één stad, maar drie steden: Wuchang (武昌), Hanyang (汉阳) en Hankou (汉口). De naam 'Wuhan' (武汉) is samengesteld uit de eerste lettergreep van Wuchang en de eerste lettergreep van de andere steden (die beide naar de rivier de Han genoemd zijn).
Bekeringswerk in China
Hoe lang weten we in Europa en Nederland van het bestaan van deze 'tripolis'? China was lange tijd een ver en onbekend land voor de Europeanen. Behalve voor de kustgebieden kwam de kennis over China uit de reisverslagen van Marco Polo uit de 13e eeuw, en een enkele latere Europese reiziger.
Vanaf het midden van de 16e eeuw verrichtten Jezuïeten bekeringswerk in China. Dat ging vaak hand in hand met kennisuitwisseling. Ze brachten het gebruik van Europese technologie en wetenschap, zoals astronomie, wiskunde en cartografie onder de aandacht bij de Chinese elite. En andersom namen ze kennis over China mee terug naar Europa.
Atlas van China
De belangrijkste Jezuïet die informatie over de geografie en cartografie van China naar Europa bracht was Martino Martini (1614-1661), die na een verblijf van tien jaar in China in 1653 naar Europa reisde. In 1657 vertrok hij weer naar China waar hij vier jaar later overleed. Van de korte periode in Europa maakte hij gebruik om in samenwerking van Joan Blaeu een nieuwe atlas van China uit te geven, in het Latijn Novus Atlas Sinensis genaamd. De atlas bevat een overzichtskaart van China, 15 kaarten van Chinese provincies, een kaart van Japan, 130 foliobladzijden Latijnse tekst en een catalogus met de geografische positie van 1750 Chinese steden. Zijn bron voor de tekst was een latere editie van het Chinese geografische werk Guang Yu Ji 廣輿記 die niet lang vóór 1626 gemaakt was en waaraan de kaarten uit de 16de-eeuwse provincieatlas Guang Yu Tu 廣 輿 圖 waren toegevoegd. Martini's werkexemplaar wordt bewaard in de Vaticaanse bibliotheek en staat vol met zijn aantekeningen.
Martini's atlas kwam in 1655 uit en werd door Joan Blaeu als zesde deel bij zijn Nieuwe Atlas gevoegd, en later opgenomen in het deel Azië van zijn Atlas Maior. Omdat er naast de Latijnse versie ook uitgaven in het Frans, Duits en Nederlands waren, kon het werk een grote verspreiding in Europa krijgen. Een eeuw lang was de Novus Atlas Sinensis de meest betrouwbare bron voor geografie en cartografie van China.
In deze atlas vinden we ook de eerste vermelding van twee van de drie steden die samen Wuhan vormen: Vuchang (Martini schreef in het Latijn, en daarin wordt de W niet gebruikt) en Hanyang. We zien op de kaart ook een statie van de Jezuïeten in Wuchang (het IHS-symbool staat er bij).
Een halve breedtegraad mis
In de tekst staat een hele paragraaf over Vuchang, de hoofdstad van de provincie Huquang: 'Dese eerste Hooftstadt Vuchang is een seer groote stadt, vermaert door de pracht der gebouwen binnen en buyten de wallen.' De tekst is niet meer dan een droge opsomming van de ligging, geschiedenis, producten en administratieve indeling. Op een opmerking na: 'Onse Societeyt [van de Jezuïeten] heeft in dese eerste stadt een kerck, aen de ware Godt gewijdt, gehadt, die nu sonder Priester is, uyt oorsaeck van 't gebreck der Christenen.' Die zin komt ongetwijfeld van de hand van Martini zelf.
Hanyang wordt als tweede stad van Huquang beschreven. Hankou komt noch in de tekst noch op de kaart voor. In de lijst met posities staat Vuchang op 31 graden N.B. en 3 graden 16' W.L. van Peking, dat op de kaart overeen blijkt te komen met 141 graden 44' O.L. van de Insulae Fortunatae (de Canarische eilanden, sinds Ptolemaeus een veel gebruikt beginpunt van de telling van de geografische lengte). Dat klopt aardig, want Wuhan ligt op 30 graden 34' N.B. en 114 graden 17' O.L. van Greenwich. Om dat te controleren moeten we even rekenen: Peking ligt op 116 graden 23' O.L. van Greenwich, dus komt Wuhan op 113 graden 7' O.L. Een fout van een halve graad (ongeveer 50 kilometer) in de breedte en 1 graden 10' (110 kilometer) in de lengte kan toch niet slecht genoemd worden - te meer daar de traditionele Chinese geografie het concept van lengte- en breedtegraden niet kende. Overigens heeft Martini het niet zelf opgemeten, hij is nooit in Wuhan geweest. Hij baseerde de positie op de berekening van de Jezuïet Didace Pantoja uit 1612.
De kennis over Wuhan - of liever gezegd over twee van de drie steden die samen Wuhan vormen - was dus al sedert het midden van de 17de eeuw in Europa aanwezig. Maar als een van 1750 Chinese steden in Martini's atlas zal niemand er echt veel aandacht aan besteed hebben. Sinds januari 2020 is dat wel anders!
Voor deze tekst is gebruik gemaakt van de powerpointpresentatie bij de lezing 'The Cartographic Method of Martino Martini's Novus Atlas Sinensis' die Lin Hong 林宏 van de Shanghai Normal University presenteerde tijdens de International Conference on the History of Cartography te Amsterdam in juli 2019.