Graffiti: crimineel of creatief?

Graffiti? Of street art? Is Banksy een crimineel of een kunstenaar? Waarom worden Banksy’s illegale werken beschermd en de werken van anderen niet? Zou Banksy in een cel op het politiebureau slapen als hij op heterdaad betrapt wordt? Kortom, waar ligt de grens tussen criminaliteit en kunst? Het antwoord hierop heeft te maken met hoe wij als maatschappij omgaan met graffiti en graffitischrijvers. Willen we creativiteit bestraffen of een plek geven? En als we het een plek willen geven, hoe dan?

Graffiti staat in een slecht daglicht. De makers worden geassocieerd met drugs, criminaliteit, hangjeugd, werkloosheid, enzovoorts. Dit is ook hoe media graffitischrijvers vaak in beeld brengen. Dit is verre van de waarheid. Graffiti is namelijk niets nieuws. Het bestaat al best lang, ook in Nederland. Er zijn graffitischrijvers van alle leeftijden. Niet enkel jongeren, maar ook middelbaren. Ze hebben een baan en kinderen en betalen belasting. Misschien lopen ze zelfs rond bij jou op school of op kantoor. Of misschien is het wel een oud omaatje, zoals deze mevrouw. Kortom, normale burgers.

In tegenstelling tot graffitischrijvers, ken je misschien wel een paar street artists. Je hebt misschien een paar muurschilderingen van ze gezien en hoogstwaarschijnlijk zijn ze hier ook voor betaald. Wat veel mensen misschien niet weten is dat deze street artists in hun vrije tijd ook vaak ‘vandalen’ zijn. Dan beoefenen zij graffiti, datgene wat zij zelf graag willen maken, zonder dat een opdrachtgever invloed uitoefent op de inhoud. Wanneer een opdrachtgever iemand inhuurt willen zij een street artist en geen graffitischrijver. Graffitischrijvers die van muurschilderingen hun baan maken, gaan zichzelf dan ook street artist noemen om meer kans te hebben om te worden ingehuurd. Dit versterkt het gevoel dat graffiti illegaal en lelijk is en street art legaal en mooi is. Dit terwijl de bekendste street artist Banksy ook veel van zijn werk illegaal plaatst, en volgens de wet dus publiek eigendom aan het ‘vernielen’ is.

Graffiti of street-art?

Wat is het verschil tussen graffiti en street art? Eigenlijk vrij weinig: beiden worden legaal en illegaal geplaatst en zowel bij graffiti als street art worden er lelijke en mooie werken geplaatst. Kortom, de term street art is een term geworden voor alle graffiti die sociaal wenselijk is. Een term voor de kunstwerken die jij, de overheid of opdrachtgevers mooi vinden en goedkeuren. De term graffiti wordt gebruikt voor alles dat wordt vernield, misbruikt en verpest met verf.

Dit is negatieve beeldvorming, met gevolgen. Er is sprake van een vicieuze cirkel. Door de negatieve beeldvorming willen gemeenten vaak geen rekening houden met de behoeften van graffitischrijvers. Hierdoor weigeren sommige gemeenten graffiti-vrijplaatsen te openen. Daardoor ontstaat een tekort aan graffitivrijplaatsen. Dit zorgt dan weer voor een toename in illegale graffiti, wat dan weer resulteert in een negatieve beeldvorming en dan begint de cirkel weer opnieuw.

Graffitivrijplaatsen, zoals bijvoorbeeld de NDSM-werf in Amsterdam, zijn locaties waar graffiti legaal is. De kwaliteit van de graffiti ligt hier gemiddeld hoger, omdat graffitischrijvers niet voortdurend over hun schouder hoeven te kijken naar de politie. Hierdoor kunnen ze langer de tijd nemen om iets moois te maken. Daarnaast worden de muren op deze plekken hergebruikt. Als je hier iets plaatst heb je geen garantie dat het er eeuwig blijft staan. Op een locatie waar graffiti legaal is, heb jij even goed het recht als ieder ander om werken die daar staan te vernielen, oftewel, er overheen te verven (zie kader).

Illegale graffiti

Waarom doen zoveel mensen aan illegale graffiti, terwijl er blijkbaar toch legale mogelijkheden zijn? Het blijkt dat het overgrote deel van graffitischrijvers alleen illegale graffiti beoefent omdat er voor hen geen legale mogelijkheden bij hun in de buurt zijn. Deze legale mogelijkheden, oftewel graffitivrijplaatsen bestaan dus wel, maar zijn vaak alleen aanwezig in grote steden. In de laatste jaren worden er ook steeds meer graffiti-vrijplaatsen gesloten omdat ze zorgen voor overlast.

Een 25-jarige graffitischrijver uit Voorhout, die graag anoniem wil blijven, ligt toe: ‘Legale graffiti is voor mij een therapie, net als tekenen. Als er een graffitivrijplaats in de buurt zou zijn en ik voel me ’s avonds gefrustreerd, dan ga ik daarheen. Ik hoef niet per se illegaal te gaan. Maar ja, vrijplaatsen zijn hier niet.’

Een 41-jarige graffitischrijver uit Leiden laat weten: ‘Soms is illegaal gaan ook gedoe. Je moet nadenken, plannen, soms moet je echt super ver omfietsen om camera’s te vermijden, zodat niemand weet dat je er bent. Als het gewoon legaal kan hier in de buurt dan is het een kwestie van een tasje inpakken en gaan. Ik wil niet altijd die “thrill” hebben. Ik vind het ook superrelaxed om gewoon iets moois te maken.’

Voor de makers is illegale graffiti dus al ‘gedoe’, voor de samenleving heeft het ook gevolgen. Los van de eventuele visuele schade, kost illegale graffiti namelijk enorm veel geld. Alleen de gemeente Rotterdam was in 2016 al 143.000 euro kwijt aan het verwijderen van illegale graffiti. Wat de kosten van het schoonmaken van illegale graffiti door heel Nederland precies zijn is moeilijk te zeggen, aangezien deze data meestal niet openbaar gemaakt wordt door gemeenten. We kunnen aannemen dat dit hoogstwaarschijnlijk om miljoenen euro’s belastinggeld gaat, zeker wanneer we de graffiti op treinen en langs de snelwegen ook meenemen.

Graffiti-vrijplaatsen

De huidige oplossing voor het bestrijden van illegale graffiti is graffitischrijvers op heterdaad betrappen en daarna beboeten. Hoewel dit zeker een oplossing is, is de pakkans bij graffiti erg laag omdat graffitischrijvers weten dat als ze lang ergens blijven staan, ze gepakt worden. Daarom plaatsen ze vaak snelle tags, kleine ‘handtekeningen’, of kiezen ze plekken waar de pakkans lager is voor het plaatsen van uitgebreidere werken, zoals op het spoor of op de geluidswal naast de snelweg.

De enige effectieve oplossing voor het doorbreken van de eerdergenoemde vicieuze cirkel is het openen van graffitivrijplaatsen. Dat betekent niet dat gemeenten zomaar op willekeurige plekken graffitivrijplaatsen kunnen openen en er dan vanuit kunnen gaan dat alle problemen verholpen zijn.

De volgende dingen zijn belangrijk:

Locatie
Graffiti-vrijplaatsen in woonwijken en viaducten veroorzaken overlast vanwege voor omwonenden en verkeer. Dit was ook het geval bij een inmiddels gesloten graffitivrijplaats in Leiden. Een 49-jarige graffitischrijver uit Leiden licht dit toe: ‘Als andere mensen daar ook komen om te recreëren, wat dat dan ook mag zijn, dan is het voor sommigen leuk om even naar de graffiti te gaan kijken. Maar het is een keuze. Dat is in Leiden wel anders geweest. Zeker bij die Damtunnel, als je naar het Diamantplein moest, dan moést je wel daar doorheen, anders moest je een pokke-eind omlopen. Dat is hinderlijk voor mensen als daar dan graffitischrijvers staan te verven.’

Bereikbaarheid. 
De plek moet ook bereikbaar zijn voor graffitischrijvers die afhankelijk zijn van de fiets en het OV.

Kwaliteit
Graffitivrijplaatsen met een grove muurstructuur en slechte lichtinval (viaducten) worden vaak niet gebruikt door graffitischrijvers omdat illegale muren vaker van betere kwaliteit zijn.

Faciliteiten
Een graffitivrijplaats zou als sociale voorziening behandeld moeten worden door de gemeente. Net als bij een openbaar park moeten er prullenbakken komen, die ook af en toe eens geleegd moeten worden.

Kostenbesparing

In verschillende onderzoeken is er keer op keer bewezen dat de legalisering van graffiti op bepaalde locaties de enige manier is om illegale graffiti te voorkomen. Waarom worden er dan geen extra graffiti-vrijplaatsen geopend als dit de bewezen oplossing is?

Maatregelen tegen illegale graffiti in Nederland worden niet landelijk maar lokaal genomen. De verschillen tussen gemeenten zijn groot. Sommige gemeenten zoals Heerlen, Boxtel, Roosendaal, Leeuwarden en Rotterdam verwelkomen graffiti met open armen. Met een positieve uitwerking: in Rotterdam heeft het openen van kwalitatieve graffiti-vrijplaatsen geresulteerd in een daling van de kosten voor het verwijderen van illegale graffiti van 143.000 naar 20.000 euro. Deze gemeenten hebben de cirkel doorbroken.

In andere gemeenten zijn gemeenteraadsleden nog steeds van mening dat graffiti niet thuishoort in de portefeuille van de wethouder van Cultuur, maar in die van de wethouder van Veiligheid en Handhaving. In deze gemeenten wordt anno 2020 nog steeds een oorlog gevoerd tegen graffiti.

Graffitischrijvers worden met belastinggeld opgepakt, beboet en opgesloten. Sommige graffitischrijvers zoeken daarom vaak contact met hun eigen gemeente. Dat is hoe veel graffiti-vrijplaatsen tot stand zijn gekomen. Maar in gemeenten waar stereotypering overheerst is dit zonder succes. Deze negatieve stereotypen kunnen alleen veranderen als mensen openstaan voor een alternatief. Dit alternatief wordt als sinds 1998 aangeboden door sociale wetenschappers, maar blijkbaar is dat niet genoeg. Hopelijk wordt dit alternatief ooit omarmd en zal dat resulteren in een (nationaal) vredesverdrag.

BRONNEN

• Jacobson, S. (1998). Den spraymalade bilden: Graffitimaleriet som bildform konstrorelse och laroprocess. Lund University Publications.
• Bonsen, D. (2020). Ruimtelijke distributie van graffiti-vrijplaatsen in Nederland. Bachelorscriptie, Universiteit Utrecht.
• McAuliffe, C. (2012a) Legal Walls and Professional Paths: The Mobilities of Graffiti Writers in Sydney. Urban Studies, 50.
• Mcauliffe, C. (2012b) Graffiti or Street Art? Negotiating the Moral Geographies of the Creative City. Journal of Urban Affairs, 34:2, 189-206.