Boeken Geografie februari 2023

Pas verschenen

• Van Oosterom, G. Boerderij en buitenplaats. De relatie tussen landbouw en buitenleven in het Amstellands Arcadië (1640-1840). Noordboek, 512 p., € 49,90.

Eigenaren van buitenplaatsen langs de Amstel, Angstel en Gein hielden daar in de 17e en 18e eeuw ook een boerderij en agrarische gronden aan. Niet omdat het economisch veel opleverde, integendeel, maar omdat ze daarmee zeggenschap hielden over ‘de ruimtelijke enscenering van het eigen arcadisch decor’. De boer beheerde en verzorgde het landschap voor de buitenplaatsbezitter; via de boer bleef de bezitter de baas over het landschap rondom de buitenplaats. Dat concludeerde landschapshistoricus Gerrit van Oosterom in zijn in Groningen verdedigde proefschrift op basis van onderzoek bij ruim 160 buitenplaatsen in Amstelland.

• Nors, D. Langs de kustlijn. Podium, 208 p., € 22,50.

Een boek voor liefhebbers van de westkust van Jutland, de periferie van Denemarken. Romanschrijfster Dorthe Nors neemt de lezer mee in persoonlijke beschouwingen over (haar herinneringen aan) het landschap aldaar. Ze bezoekt ook de Waddenzee.

Signalementen

Een avontuurlijke dwingeland

• Budding, J. Lady Hester Stanhope (1776-1839), koningin van de woestijn. Biografie van een negentiende-eeuwse reizigster. Walburg Pers, 272 p., € 30.

Menig geograaf zal in de boekenkast een Rainbow-pocket hebben staan, Vrouwen op ontdekkingsreis (1990). Wolf Kielich portretteert daarin (rijke) 19e-eeuwse vrouwen die gebaande paden verlieten, naar exotische gebieden trokken en over hun expedities schreven. Een van hen was Alexandrine Tinne; haar portret hangt op het KNAG-bureau. Kielichs boek leidde in Nederland tot een hernieuwde belangstelling voor deze bijna vergeten moedige vrouwen.

Iemand die geen reisjournalen schreef, maar toch beroemd werd om haar leven in het Midden-Oosten, was de excentrieke Britse Lady Hester Stanhope. Over haar zijn verscheidene biografieën verschenen, te beginnen met die uit 1845 van haar trouwe lijfarts Meryon. Er is nu ook een Nederlandse biografie beschikbaar van anglist Janneke Budding. Stanhope blijkt een dwingeland: iedereen moet haar gehoorzamen. Van een afgehakt hoofd meer of minder schrikt ze niet; bedienden koeioneert ze. Ze onderneemt een gevaarlijke reis naar Palmyra, niet omdat ze zo veel belangstelling heeft voor de stad, maar om te laten zien dat ze dingen durft die iedereen haar afraadt. De inwoners onthalen haar als een koningin, ze beleeft haar finest hours. Boeken schrijft ze niet, maar des te meer brieven, om haar naar Europa afgereisde minnaar tot de orde te roepen, haar eerder ontslagen lijfarts Meryon opnieuw te ontbieden of geld te eisen. Haar kosten zijn hoog, onder meer omdat ze plaatselijke machthebbers moet paaien met geschenken. Maar ook om honderden vluchtelingen te onderhouden die vanwege stamoorlogen aankloppen bij haar afgelegen huis, bijna een vesting, in de Libanese bergen.

Wie niet genoeg heeft aan het hoofdstuk over Stanhope in Kielichs boek, kan goed terecht in Buddings chronologisch opgezette vertelling. Het boek is conventioneel van opzet: in de eerste zin wordt Stanhope geboren, in de voorlaatste alinea gaat ze dood. Mij stoorde het ontbreken van een verantwoording of reflectie: wat dreef Budding tot dit boek, wat voegt ze toe aan eerdere biografieën, wat is het perspectief? De hoofdstukken blijven dicht bij Stanhope; de bredere geografische, historische en maatschappelijke context ontbreekt. Soms zijn er geografische raadseltjes. Zo bezoekt ze de keurvorstin in Stuttgart, om de volgende dag in te schepen in Lübeck. In 1803.

Op excursie in Chicago

• Van Aalst, I. & Visser, K. Wandelen in Chicago. Odyssee Reisgids, 104 p., € 17,50.

De trein waarmee Emile Kossen reisde (zie Boeken in Geografie januari), leidde in de 19e eeuw samen met de telegraaf voor de inlijving van de Great Plains bij het Noordoosten van de Verenigde Staten. De belangrijkste schakel tussen beide regio’s was Chicago. De stad was de toegangspoort naar het Westen: eindpunt van de convergerende spoorwegen die vanuit de oostkust landinwaarts liepen, en beginpunt van de lijnen die vanuit Chicago uitwaaierden over de Great Plains. De hele regio werd omgevormd: grasvlakten werden graan- en maisvelden, plekken waar het ooit wemelde van de bisons werden territoria voor vleeskoeien. In het Noordoosten was er vraag naar graan, hout, vlees, huiden; het Westen leverde die via Chicago. De stad werd groot dankzij de doorvoer en verwerking ervan: Chicago vormde het Westen, maar het omgekeerde gold net zo. Ik ontleen dit alles aan de prachtige studie van William Cronon, Nature’s Metropolis. Chicago and the Great West (1991).

Pakweg honderd jaar later lopen Utrechtse masterstudenten sociale geografie door Chicago, begeleid door twee stadsgeografen: Irina van Aalst en Kirsten Visser. De kennis die ze hebben opgedaan tijdens deze excursies, ligt ten grondslag aan Wandelen in Chicago. Ze presenteren acht wandelingen door de stad, in het CBD (The Loop) maar ook in wijken buiten het stadscentrum, zoals Pilsen, in oorsprong een wijk voor Ierse en Duitse landverhuizers, daarna voor Tsjechen en vanaf de jaren 1950 voor Mexicanen. Heldere en gedetailleerde kaarten in kleur, goede foto’s, veel stadsgeografische informatie. Bonus: Leo Platvoet brengt twaalf hotspots van de bluesmuziek in Chicago onder de aandacht (zie ook Geografie nov/dec).

En voor wie New York bezoekt, is er Wandelen in New York, van Irina van Aalst, Rianne van Melik en Jan van Weesep, volgens dezelfde formule en een paar jaar eerder verschenen (Odyssee Reisgids, 17 wandelingen en een fietstocht, € 22,50).

Knit for Victory

• Coulthard, S. Een kleine geschiedenis van de wereld aan de hand van schapen. Terra, 317 p., gebonden, € 23.

Duidelijke taal op de laatste pagina: ‘Onze landschappen, wilde flora en fauna, plaatsjes en dorpen, onze geschiedenis, taal en identiteit: ze zijn allemaal voor een niet onaanzienlijk deel voortgekomen uit het feit dat we de planeet al duizenden jaren delen met ooien, lammeren en rammen. Het schaap heeft de mens net zo ingrijpend veranderd als wij het schaap.’

De 300 pagina’s ervoor gebruikt de Engelse Sally Couthard om deze stelling te onderbouwen. Ze schrijft levendig (soms analytisch, soms anekdotisch) over pakweg het fokken van schapen (afwisselend ging het om meer vlees, wol of melk), het dresseren van herdershonden, de Vikingen die met hun boten met wollen zeilen de zee bevoeren, de vissers- en plattelandsdorpen waar generatie op generatie breide en de drijverspaden waarover schapen naar hun zomerweiden of de markt werden gebracht. Op Smithfield Market in Londen arriveerden rond 1850 ‘elk jaar anderhalf miljoen schapen, vaak in ongecontroleerde stampedes’. Het moet een machtig gezicht zijn geweest.

Boeken waarin de vormende kracht van een product (zout, katoen, nootmuskaat) of dier (kabeljauw, oesters, steur) op de wereldgeschiedenis wordt besproken, zijn populair. Coulthards boek past in dit genre, al komt bij haar in weerwil van de titel toch vooral de Britse geschiedenis tot leven. Ze schrijft over Engelse vrouwen die in beide wereldoorlogen handschoenen en mutsen breiden voor jongens aan het front (‘Knit for Victory’ heette de campagne), de honderden ‘wolkerken’ in East Anglia, gebouwd met fortuinen die wolhandelaren in de middeleeuwen verdienden, de invented traditions van tartans (geruite wollen stof voor Schotse kilten) en visserstruien, de enclosures op het Engelse platteland (omheiningen van voorheen gemeenschappelijke grond door grondbezitters voor de schapenhouderij) en de clearances in de Schotse highlands (deportatie van oorspronkelijke bewoners om ruimte te creëren voor schapen). Voor schapenliefhebbers en anglofielen.

Zijn tijd vooruit

• Darwin, Ch. Humusvorming door wormen, met observaties over hun levenswijze. 7e gecorrigeerde editie, 1882. APM Boek, 174 p., € 24,50.
• Darwin, Ch. De bouw en verspreiding van koraalriffen. 2e herziene editie, 1874. APM Boek, 268 p., € 27,50.

Bij Charles Darwin denk je direct aan On The Origin Of Species of The Voyage Of The Beagle maar Darwin heeft meer geschreven – al was hij geen echte veelschrijver. Al zijn publicaties zijn in de oorspronkelijke edities te vinden op darwin-online.org.uk

Onlangs zijn er twee relatief onbekende maar wel toonaangevende, sterk geografische, werken in het Nederlands vertaald door Toon van der Ouderaa. Ze worden uitgegeven door het eind 2019 opgerichte APM Boek, dat zich specialiseert in vertalingen van boeken van 19e-eeuwse naturalisten. De komende jaren wil de uitgeverij meer minder bekende werken van Darwin uitbrengen; binnenkort verschijnt zijn boek over klimplanten. Hopelijk worden die ook door Van der Ouderaa vertaald, want het mooie aan diens vertaling is dat de woordkeuze hedendaags is, maar dat in de schrijfstijl het 19e-eeuwse karakter behouden is gebleven. Als fysisch geograaf zou ik alleen het Engelse ‘downs’ niet vertaald hebben in ‘duinen’, omdat Darwin hier echt refereerde aan de kalkheuvels van Zuid-Engeland.

De boeken over wormen en koraalriffen zijn breed van opzet en hebben een vergelijkbare structuur. Darwin werkt van klein naar groot, van kenmerken van de afzonderlijke organismen via levensgemeenschappen naar bodem en geologie. Daarin zien we zijn grote denkkracht. Met de huidige kennis over bodemvorming, landschapsontwikkeling en (mondiale) geologische processen lijken veel van zijn conclusies voor de hand te liggen. Toch zou zonder Darwin onze huidige geografische en geologische kennis die standaard in de aardrijkskundelesboeken staat een stuk magerder zijn geweest.

Darwin was in zijn conclusie over het ontstaan en de ontwikkeling van koraalriffen en atollen zijn tijd ver vooruit. Rondom vulkanen ontstaan koraalriffen, de vulkanen dalen en de koraalriffen groeien en worden zo de kenmerkende ronde atollen. Hij was niet bekend met het achterliggende proces. Alfred Wegener was nog maar 2 jaar toen Darwin overleed en pas in de jaren 1960 snapten de geologen echt goed wat Darwin in zijn theorie over de bouw en verspreiding van koraalriffen had beschreven.

Aan het boek over humusvorming door wormen liggen meer dan veertig jaar onderzoek en denkwerk ten grondslag. Het was destijds een echte bestseller. Des te verbazingwekkender is het dat bodemkundigen en fysisch geografen de humusprofielontwikkeling en het grootschaliger effect van wormen op het landschap pas in de jaren 1980 hebben afgestoft. Ik weet nog dat in mijn eerste studiejaar professor Jungerius vol trots vertelde dat hij zo’n leuk boekje van Darwin had ontdekt. Darwin was zijn tijd ook hier een eeuw vooruit!

Door Dan Assendorp