Boeken Geografie april 2023

Pas verschenen

• Haartsen, T. Rural geography revisited. Op zoek naar de geografie van het platteland. Oratie RUG, 38 p., beschikbaar op internet.

‘De allereerste en enige leerstoel rurale geografie in Nederland’ staat in Groningen en wordt bekleed door Tialda Haartsen. In haar oratie op 22 april vorig jaar keek ze onder meer vooruit naar haar onderzoeksthema’s. Wie blijven er in plattelandsgebieden wonen? Hoe houd je de voorzieningen op peil in aansluiting op de behoeften? En: koersen we af op een ruimtelijke schaalverschuiving? Wordt landbouw bijvoorbeeld minder mondiaal en meer lokaal/regionaal?

• Terlouw, K. Political Geography of Cities and Regions: Changing Legitimacy and Identity. Taylor & Francis, 188 p., 29,59 pond (ebook).

Politiek geograaf Kees Terlouw (Universiteit Utrecht) werkt al jaren aan een imposant academisch-wetenschappelijk oeuvre dat ook internationaal de aandacht trekt. In zijn nieuwste boek presenteert hij een typologie van relationele en territoriale perspectieven op legitimiteit en identiteit. Hij gebruikt deze in een vergelijking van de governance-trajecten die metropoolregio Amsterdam en het Ruhrgebied eeuwenlang hebben doorlopen.

Signalementen

Bananen(republieken)

• Kema, G. e.a. (red.). De banaan. De onbekende wereld achter ons favoriete fruit. Uitgeverij Lias/Stichting Biowetenschappen en Maatschappij, 118 p., € 12,50.

Als iets zich leent voor een gezamenlijk project waarbij verscheidene schoolvakken betrokken zijn, is het wel de banaan – de meest gegeten vrucht ter wereld. In een handzaam, betaalbaar en toegankelijk geschreven boekje, met interviews en zelfs enkele bananenrecepten, wordt ‘de onbekende wereld’ achter de banaan uit de doeken gedaan. Je leest over de wilde banaan, die oorspronkelijke groeide in tropisch Zuidoost-Azië, maar vanwege de harde zaden ongeschikt was voor menselijke consumptie, en over de domesticatie van de banaan, waardoor het fruit vruchtvlees kreeg (biologie). Het boek belicht de verspreiding over de wereld, met kook- en bakbananen in Afrika en fruitbananen in Midden- en Zuid-Amerika (geschiedenis), grote en kleine bananenboeren, het ontstaan van ‘bananenrepublieken’ als Honduras, waar machtige bedrijven als United Fruit Company (voorloper van Chiquita) en Standard Fruit Company (Dole) aan de touwtjes trokken. En verder: leven en werken op bananenplantages (aardrijkskunde), bananenziekten als schimmels, bestrijdingsmiddelen, veredeling en verduurzaming van de bananenteelt (biologie), fairtrade-bananen, handelsketens, supermarkten en eerlijke bananenhandel (economie). Er is zelfs een tekst over de bananenkunst (kunstgeschiedenis). Waarom is een kilo bananen uit Ecuador goedkoper dan een kilo appels uit de Betuwe, vragen de auteurs zich af. Wie dit boekje heeft gelezen, eet nooit meer gedachteloos een banaan. Minpunt: een literatuurlijst mist. Zo wordt uitgebreid het onderzoek van John Solouri besproken, maar bibliografische gegevens ontbreken (het zal gaan om het boek Banana Cultures uit 2006).

Geluk wereldwijd

• De Atlas van Geluk. Spectrum, 192 p., 26 x 26 cm, € 35.

Vorig jaar verscheen in Spanje een atlas gewijd aan het geluk van mensen wereldwijd (of het ontbreken ervan: zie bijvoorbeeld kaarten over zelfdoding, abominabele sanitaire omstandigheden, honger, oorlog), samengesteld door geografen die verbonden zijn aan de universiteit van Barcelona. Afgelopen herfst kwam een Nederlandse editie uit. Op 76 spreads (dubbele pagina’s) wordt steeds aan de hand van wereldkaarten, detailkaarten, grafieken en uitleg een thema belicht, bijvoorbeeld indexen die ontwikkeld zijn om de mate van geluk te meten, zoals de Beter Leven-index en de Happy Planet Index. Ook zijn er kaarten van de verandering in denken over geluk door de eeuwen heen en over de ontwikkeling van geluk in de 20e eeuw. De meeste thema’s zijn echter gewijd aan het welzijn van de bevolking: hoe staat her ervoor in de wereld qua medische zorg en gezondheid, economie en werkgelegenheid, onderwijs, stedelijke omgevingen, politiek, religie, vrije tijd, sport, toerisme. En meer sociaalpsychologische onderwerpen, waaronder onverwachte als humor, het geven/ontvangen van cadeaus, samenleven met huisdieren, cosmetische chirurgie, schoonheidswedstrijden en de kwestie: alleen leven of samenwonen?

Het vertalen van de teksten en kaarten zal een hele klus zijn geweest; terecht dus dat op de titelpagina ook de vijf vertalers staan. Alle inspanningen hebben een originele, informatieve, kleurrijke atlas opgeleverd, met hier en daar – onvermijdelijk gelet op de ingewikkelde kaarten – een slordigheidje. Op pagina 98 (‘welk weer maakt ons gelukkig?’) bijvoorbeeld gaat het volgens de legenda over steden die heel goed zijn aangepast aan extreme klimaten, terwijl inheemse bevolkingen worden bedoeld. En de wereldkaarten laten weinig nuances toe. In 1968-1969 zijn de ‘belangrijkste studenten- en arbeidersprotesten’ in West-Europa wel in Frankrijk, Spanje, Italië en Zwitserland, maar blijkbaar niet in pakweg Duitsland (Bonn?) en Nederland (Amsterdam?).

Nederland waterland

• Berendse, M., & Brood, P. Historische wateratlas NL. De drijvende kracht van Nederland. WBooks, 224 p., gebonden, € 39,95.

Heel gedisciplineerd werken Martin Berendse en Paul Brood verder aan hun reeks atlassen over historisch Nederland. Na hun eerste atlas over hoe Nederland in de loop der tijd ontstond, en vervolgens de strekenatlas (besproken in Geografie, januari 2021) en de stedenatlas (idem, maart 2022), verscheen eind vorig jaar de Historische wateratlas NL. En het einde is nog niet in zicht: de auteurs hinten erop dat hun volgende atlas zal gaan over vervoer door de eeuwen heen. Vandaar dat de huidige atlas niet ingaat op transport over water.

Maar er blijft meer dan voldoende over. Er zijn 75 spreads gewijd aan telkens één onderwerp, van terpen, het Oer-IJ en middeleeuwse veenontginningen tot de watersnoodramp van 1953, de inpoldering van de Lauwerszee en de Marker Wadden. Het beeld staat centraal, meestal oude kaarten, maar steeds ook met een toelichting van een paar honderd woorden. De onderwerpen zijn gerangschikt in vijf grote thematische en chronologische hoofdstukken. Daarnaast zijn er inleidingen per hoofdstuk en een algemene introductie, waarin het gaat over drie factoren die ‘door de jaren heen bepalend zijn gebleken voor ons watermanagement’: technisch vernuft (bijvoorbeeld het bedenken van een molengang om water van laag naar hoog te pompen), aanpassingsvermogen (accepteer dat water soms te machtig is, en verhuis naar een veiliger plek) en organisatietalent (oprichting van waterschappen). Als intermezzo’s gaan er stukken over rivieren in vier afwateringsgebieden. Daarin eren de auteurs de grote geograaf A.A. Beekman, die rond 1900 een geweldige schat aan kennis verzamelde en publiceerde over Nederland als waterland. Berendse en Brood treden in zijn voetsporen. Hun atlas bevat voor geografen geen nieuwe informatie, maar zij schreven dan ook voor een breed publiek. Door de vele mooie kaarten een feest voor het oog.

Informatieve prachtatlas

• Papin, D. (red.). Geopolitieke atlas van Rusland. De geschiedenis van Rusland en de oorlog met Oekraïne in kaarten en infographics. Nieuw Amsterdam, 160 p., € 25.

Tijdens de laatste KNAG-Onderwijsdag toonde Jelle Brandt Corstius op een kaart van Rusland dat maar een heel klein stukje van het land direct grenst aan het grondgebied van (kandidaat-)NAVO-landen. De boodschap: hoezo omsingeling? Maar bij een kaartprojectie met de Noordpool in het midden is het verhaal natuurlijk anders: dan zijn de Verenigde Staten, Canada, Groenland en IJsland relatief dichtbij. De Geopolitieke atlas van Rusland biedt meerdere perspectieven, zoals bijgaande kaart laat zien.

De atlas komt van de gerenommeerde kaartenmakers van Le Monde, onder leiding van politiek geograaf Delphine Papin. De kaarten worden aangevuld met infographics en uitstekende begeleidende teksten van journalisten van Le Monde. Hubert Smeets schreef voor de Nederlandse editie een interessant voorwoord.

Er is ruim aandacht voor de huidige oorlog en de achtergronden ervan, met kaarten die in een enkel geval zelfs zijn bijgewerkt tot september 2022. Maar ook tal van historische kaarten helpen om Rusland beter te begrijpen. Veel thema’s komen langs: klimaatverandering, grondstoffen, demografie, nationale groepen, handel, pijpleidingen en verschuivende grenzen. Er is ruime aandacht voor conflicten in wat Poetin zelf noemt ‘het nabije buitenland’, zoals in Nagorno Karabach, de exclave die regelmatig leidt tot geweld tussen Armenië en Azerbeidzjan. Gevreesd moet worden dat in de toekomst meer sluimerende conflicten zullen ontvlammen. Om die te duiden, kan deze atlas goede diensten bewijzen. Zo is de kaart over de strijd tussen Rusland en Japan over de Koerilen zeer verhelderend. Veel kaarten tonen de gruwelijke werkelijkheid: dood en verderf, wapensystemen en onzinnige territoriale claims. Kortom, een waardevolle atlas. Als ik nog een cursus over Rusland zou geven, koos ik deze atlas als basisboek vanwege de rijke geografische en historische inhoud.

Door Leo Paul