Boer zoekt water

De opwarming van de aarde en afname van de jaarlijkse hoeveelheid neerslag leiden tot droogte en een toenemende vraag naar water. Dat is het meest urgent in semi-aride zones aan de randen van woestijngebieden. Voor de kleine en middelgrote boeren in de Chileense Elquivallei is het belangrijk zich aan te passen. 

De Elquivallei is een van de droogste bevolkte regio’s op aarde – er valt maar 25-100 milimeter neerslag per jaar. Aan de oevers van de gelijknamige rivier ligt een groep kleine en middelgrote wijngaarden. Ze vormen een groene oase in een droog, bergachtig gebied. De wijnboeren gebruiken het schaarse water uit de rivier om druiven te telen voor de productie van pisco, een zoete brandy. Zeer geliefd bij de lokale bevolking en toeristen. De economie in de vallei is sterk afhankelijk van deze bedrijvigheid. De bron van de rivier bevindt zich in de Andes, waar smeltende sneeuw en ijs voor een permanent toevoer van water zorgen. Doordat het grondwaterpeil in de vallei relatief hoog staat, en de hellingen er flauw zijn, is de bodem enigszins geschikt voor landbouw. Enigszins, want de steenachtige, korrelige grond leent zich eigenlijk alleen voor druiventeelt. In het droge seizoen is irrigatie noodzakelijk. Hiervoor maken de boeren gebruik van smalle kanalen en het relatief efficiënte systeem van drip irrigation. 

Waterstress 

De komende eeuw krijgen de boeren volgens het IPCC te maken met meer droogte door een temperatuurstijging van ongeveer 2 graden Celsius, een 20 tot 25 procent afname van de totale hoeveelheid neerslag, terugtrekking van de sneeuwgrens en minder afkoeling ’s nachts. Dit is funest voor de druiventeelt. Door verwoestijning is de vallei zeer kwetsbaar. Met name tijdens een El Niño kan heftige regenval op de droge ondergrond en steile hellingen van de Andes leiden tot verwoestende modderstromen en overstromingen van de Elqui. Een ramp voor de boeren. Nog zorgelijker is dat de temperatuurstijging de sneeuw- en ijsvoorraad in de Andes doet slinken en daarmee de waterreserve voor de zomer. De boeren zullen vaker en meer gebruik moeten maken van de irrigatiesystemen, waardoor de druk op de watervoorziening toeneemt. En door het oppompen van grondwater voor irrigatie, dalen het grondwaterpeil en het watervolume in de ondergrondse waterreservoirs, de aquifers. 

Wateraandelen 

De belangrijkste vraag voor de boeren in deze vallei is dan ook of er in de toekomst genoeg water is om landbouw te kunnen bedrijven. Een van de oplossingen is onderlinge afspraken maken over het gebruik van water. In 1981 heeft de Chileense overheid daarom een systeem van verhandelbare waterrechten ingevoerd, de Watercode. De overheid verstrekt de rechten om water te ontvangen op basis van wateraandelen. Dit marktsysteem voor de verdeling van water over landbouw, stedelijk gebied en industrie heeft tot grote verdeeldheid geleid. De kleinschaligere boeren in de Elquivallei kunnen minder wateraandelen kopen dan de grote concerns, en delen slechts beperkt in de garantie op water. Terwijl het systeem juist bedoeld was om de kleinere boeren te helpen, is de ongelijkheid toegenomen. De meeste waterrechten zijn in handen van de grotere boeren in de kustzone en de mijnbouwbedrijven hogerop gelegen in de regio. Als de droogte toeneemt, wordt de hoeveelheid water proportioneel verminderd, waarbij degenen met weinig rechten, onder wie de vaak minder kapitaalkrachtige boeren, relatief zwaarder getroffen worden. En de economische waterschaarste wordt groter. 

Onderzoek 

Om ook de kleinere boeren te helpen, verrichten het International Research Institute for Climate and Society (IRI) en de Unesco sinds 2010 onderzoek naar de voorspelbaarheid van neerslag. Doel is seizoensgebonden voorspellingen te kunnen doen over neerslag in de regio en op basis daarvan de verwachte hoeveelheid water in de Elquirivier voor de komende zomer te berekenen. Zo kunnen de regionale waterautoriteiten de waterverdeling beter coördineren. De boeren worden beter in staat gesteld zich voor te bereiden op droogte en ontvangen ook training. De stijgende temperatuur kan hen kansen bieden, bijvoorbeeld door de introductie van nieuwe gewassoorten en door hun traditionele gewassen te gaan telen op grotere hoogte in de vallei, waar het kouder is. Maar alle ontwikkelingen blijven voor een groot deel afhankelijk van de watervoorziening. 

Sleutel 

Tot voor kort waren er weinig maatregelen gericht op de periodes met overschot aan water. Juist dit blijkt een belangrijke sleutel en oplossing voor waterstress van de boeren in de regio. Maak gebruik van de wateroverschotten tijdens periodes van heftige regenval om de tekorten in de droge periodes aan te vullen. In hoeverre de boeren hiervan gaan profiteren hangt af van het succes van kansrijke projecten. Een mooi voorbeeld is het GIRAguaproject dat op initiatief van een Nederlands consortium met onder andere Arcadis, van Essen, Fugro en KWR en Deltares in augustus 2019 van start is gegaan. Hierbij wordt nauw samengewerkt met lokale partijen. Opslag van het regen- en smeltwater in een vallei bij de kust voorkomt dat het zoetwater de zee in stroomt. Dit project is het resultaat van jarenlange samenwerking tussen Nederland en Chili. Een volgende stap is het hergebruik van water van de rioolwaterzuiveringsinstallaties (RWZI’s). Het afvalwater wordt nu direct in zee geloosd, maar kan ook worden ingezet voor irrigatie. Dit kost veel minder dan desalinatie van zeewater tot zoetwater. Door te denken aan meerdere bronnen bij hergebruik van water, zoals opgevangen regenwater, en door de waterkwaliteit aan te passen voor een specifiek doel – van spoelwater tot drinkwater – kan het systeem veerkrachtiger worden. Ook het systeem van wateraandelen moet onder de loep genomen worden. Dat vergt tijd, terwijl de huidige conflicten in Chili alle aandacht opeisen. Maar nadenken over hoe je slimmer gebruik kunt maken van het beschikbare water, kan wel een positieve bijdrage leveren aan het verlichten van de waterstress, en dus het leven van de boeren in de Elquivallei verbeteren.  

Wendy Venema-Brosius is premasterstudent aan de lerarenopleiding aardrijkskunde VHO, Universiteit Utrecht.  

INFORMATIE

• Managing Water in a Dry Land 
• Elqui flash flood, March 2015. 

BRONNEN

• Cepeda-Pizarro, J.S., M. Fiebig, H. Morales & S. Salas 2004. Description of the Elqui River Basin. IACC Project Working Paper No. 2. Universidad de la Serena, Chile. 
• Fiebig-Wittmaack, M. et al 2012. Climatic Trends and Impact of Climate Change on Agriculture in an Arid Andean Valley. Climate Change 111(3), p. 819-833. 
• Fiondella, F. 2013. Photo essay: Adapting to climate change in arid chile. EarthSky, https://earthsky.org/earth/photo-essay-adapting-to-climate-change-in-arid-chile 
• Hurlbert, M.A. 2018. Adaptive Governance of Disaster. Drought and Flood in Rural Areas. Water Governance – Concepts. Chapter 7. Case Study Coquimbo, Chile. 
• Inter-American Institute, Centre for Water Security. Factsheet Elqui river basin. 
• Souvignet, M., N. Kretschmer, L. Ribbe, H. Gease & R. Oyarzun 2008. Climate Change Impacts on Water Availability in the Arid Elqui Valley, North Central Chile: a Preliminary Assessment. Conference paper, XIIth IWRA World Water Congress, Montpelier, Frankrijk. 
• Valdés-Pineda R., R. Pizarro, P. García-Chevesich et al 2014. Water Governance in Chile: Availability, Management and Climate Change. https://doi.org/10.1016/j.jhydrol.2014.04.016 
• www.wwfca.org › our_work › climate_change_and_energy, zie Climate Change Impacts in Latin America. 
• www.diarioeldia.cl/tags/giragua 
• www.diarioeldia.cl/region/reportaje/crisis-uva-toca-fondo-pequenos-productores-anuncian-queya- no-haran-packings