Burgerlijk nationalisme: De Oekraïense revolutie bezien vanuit Lviv

De stad Lviv is de bakermat van de pro-Oekraïense beweging, die zich de afgelopen maanden verspreidde naar het oosten van Oekraïne. Journalist Michiel Driebergen woont en werkt in deze stad en legt uit hoe dat komt.

In de souvenirwinkeltjes in het West-Oekraïense Lviv wordt toiletpapier verkocht met de afbeelding van Vladimir Poetin. Ook kun je chocoladepoppetjes in de vorm van de Russische president eten. ‘We lusten Poetin rauw’, grijnst de verkoper. ‘Lviv zal nooit meer in handen vallen van de Russen’, zegt een klant.

Lviv is de meest Oekraïense stad van het land. Ruim 90 procent van de inwoners spreekt Oekraïens. Daarnaast is de stad meer gericht op Europa dan op de hoofdstad Kiev; de grens met Polen ligt op nog geen uur rijden. Op het gemeentehuis hangen het Oekraïense blauw-geel en de vlag van Europa dan ook naast elkaar.

Lviv was de bakermat van de Euromaidan-revolutie, die vorig jaar november begon. Nadat president Janoekovitsj weigerde het Associatieverdrag met de Europese Unie te tekenen, riep burgemeester Sadovy studenten op om te staken en te demonstreren. De eerste studenten vertrokken naar Kiev. Toen de politie insloeg op de betogers, kwamen ook hun ouders en grootouders mee demonstreren; de revolutie was begonnen.

Nu, een jaar later, worden de inwoners van Lviv dagelijks met de oorlog geconfronteerd, ook al is die 1200 kilometer verderop. Op de Lychakiv-begraafplaats wordt gerouwd. Gisteren nog zijn er drie soldaten begraven, afkomstig uit Lviv. Ze werden 19, 21 en 32 jaar.

Europese geschiedenis

De geschiedenis van Lviv is er een van drama en paradoxen. Tot de Tweede Wereldoorlog noemde slechts 10 procent van de bevolking zichzelf Oekraïens. Het huidige westen van Oekraïne viel onder de Tweede Poolse Republiek; de meerderheid van de stad was Pools of Joods.

Maar na de Tweede Wereldoorlog werd de kaart van Europa opnieuw getekend. In deze regio had Stalin een grote triomf gevierd over de Duitsers. Tijdens het Verdrag van Jalta (1945) werden de Poolse grenzen een eind richting het westen opgeschoven, ten faveure van de Sovjet-Unie en ten koste van verliezer Duitsland. De Poolse inwoners van Lwów werden gedeporteerd naar de gebieden in het huidige westen van Polen. De stad ging Lvov heten, een Sovjetstad, en werd herbevolkt met Oekraïners uit de regio en ontheemden uit het oosten.

De West-Oekraïners waren allesbehalve brave Sovjetburgers. Zij verzetten zich hevig. Hun kerk – de Grieks-katholieke – werd verboden en de Oekraïense taal onderdrukt. Vanuit de dorpen en de bossen vocht het Oekraïense opstandelingenleger (OePA) een nietsontziende guerrillastrijd tegen de Sovjetbezetters. Hun doel was een onafhankelijk West-Oekraïne, gezuiverd van alle machthebbers die hen eeuwenlang onderdrukten.

Het Sovjetregime deporteerde massa’s weerspannige West-Oekraïners naar straf- en werkkampen in de Goelag. Daar verrichtten zij dwangarbeid, in Siberië of Kazachstan, zoals bouwen aan wegen en werken in de mijnen, in ijzige kou en onder barre omstandigheden. Na de dwangarbeid volgde vaak jarenlange verbanning. Elke familie in Lviv telt slachtoffers van de Sovjetterreur. De bevolking heeft dus alle reden overheersing door het oosten te vrezen.

Ondernemerstraditie

De huidige oorlog met Rusland in het oosten wordt grotendeels geïnspireerd door de strijd tegen de Sovjetbezetter van weleer. De pro-Oekraïense beweging, die in Lviv haar wortels heeft , lijkt zich de afgelopen maanden te hebben verspreid door het land, eerst naar Kiev en vervolgens ook naar het oosten.

‘Deze oorlog is een ideeënstrijd’, zegt Mikola Rjabtsjoek essayist en politiek analist van het Oekraïense Centrum voor Culturele Studies in Kiev. ‘Het gaat tussen moderne Europese burgers versus onderworpen Sovjetburgers. De laatste jaren wordt het “Europese” deel van de samenleving sterker, tot afgrijzen van Poetin. Steeds meer Oekraïners willen een moderne, multi-etnische en tweetalige staat. Dat is de dieperliggende oorzaak van de oorlog.’

Voor de democratische krachten in Oekraïne geldt Lviv als inspiratiebron voor de wederopbouw van het land. Doordat de stad minder lang onder Sovjetbewind viel dan steden in Oost-Oekraïne – veertig in plaats van 75 jaar – is er een traditie van ondernemen bewaard gebleven in de stad; Lviv heeft de meeste middenstanders van Oekraïne.

‘Ook in het oosten groeit de middenklasse, die tot de conclusie komt dat zij zich niet kan permitteren in een “mislukte staat” te leven’, zegt de Lvivse historicus Jaroslav Gritsak. ‘Ook ondernemers in grote Oost-Oekraïense steden zien nu in dat een goed functionerende staat van levensbelang is. In deze overwegend Russischtalige steden neemt men een voorbeeld aan de Oekraïens-talige regio’s in het westen.’

Lviv wordt gezien als de meest nationalistische stad van Oekraïne, maar dat moet niet verkeerd worden opgevat, zegt Rjabtsjoek. ‘Het huidige nationalisme in Oekraïne wordt vaak verkeerd begrepen in Europa. Het gaat hier om burgerlijk nationalisme, geen etnisch nationalisme. Het meest sprekende bewijs daarvan is dat hoogopgeleide Russen en Joden in steden als Kiev en het zuidelijke, Russischtalige Odessa nu ook bij Oekraïne willen horen.

 

Zelfhulp

Inmiddels heeft de populaire burgemeester van Lviv een landelijke politieke partij opgericht, Samopomich(‘zelfhulp’). De naam verwijst naar de zelfverdedigingsgroepen die ten tijde van de revolutie gevormd werden op Maidan. Nummer 1 op de lijst is de 34-jarige Hanna Hopko, ook afkomstig uit Lviv. Zij speelde dit jaar een belangrijke rol als burgeractivist in Kiev, waar ze samen met deskundigen hervormingen probeerde door te voeren.

Een van de belangrijkste zaken die Hopko en haar partij willen verbeteren, is de positie van het midden- en kleinbedrijf. In de regeerperiode van de voormalige president Janoekovitsj werd de belasting op kleine ondernemers zo ver opgeschroefd dat zij nauwelijks overlevingskansen hebben. Dat moet worden teruggedraaid. ‘Mensen die ondernemen, zijn mensen die nadenken over burgerschap van een land’, zegt Hopko.

Daarnaast moet de nog immer woekerende corruptie aangepakt worden. Oekraïne moet letterlijk vanaf de grond worden opgebouwd, aldus Rjabtsjoek. ‘Het regime van Janoekovitsj heeft de afgelopen jaren de post-Sovjetinstituties verwoest. De mensen vertrouwen de politie niet, de rechtbank niet, de overheid niet en de president niet. Wetten moeten worden veranderd en corrupte bestuurders moeten worden vervangen. Corruptie heeft het land letterlijk verwoest, stellen Hopko en Rjabtsjoek. De bedragen die ondernemers moesten afstaan aan lokale bureaucraten en justitie waren zo hoog, dat zij niet alleen moesten vrezen voor de toekomst van hun bedrijf, maar ook voor die van hun kinderen en kleinkinderen.

Daarom waagden duizenden hun leven om de situatie in hun land te veranderen. ‘Lange tijd pikten de mensen in Oekraïne corruptie’, zegt Rjabtsjoek. ‘Het was een soort stilzwijgend sociaal contract; mensen waren bereid geld te geven aan autoriteiten in ruil voor bescherming. Maar de handlangers van Janoekovitsj concentreerden zo veel macht in de handen van zijn clan, dat er een grens werd overschreden.’

Democratie bouwen

De vraag is of Oekraïne tijd is gegeven. De oorlog in het oosten heeft duizenden jonge mannen het leven ontnomen, waaronder honderden Lvivianen. De radicalisering neemt toe. Parlementariërs die de vorige president steunden, worden letterlijk in de vuilnisbak gegooid of op straat in elkaar geslagen.

De nog jonge partij van de Lvivse burgemeester Sadovy heeft ook commandanten van de vrijwilligersbataljons opgenomen in haar gelederen. Zij zijn niet alleen de meest fanatieke strijders in de oorlog tegen de Russen, ze waren ook bijna allemaal betrokken bij de vreedzame Maidanrevolutie. ‘Deze mensen willen sterven voor Oekraïne. Zij moeten nu betrokken worden bij de opbouw van het land’, zegt Sadovy.

De vraag is hoe Lviv vervolg geeft aan de rol van hoofdstad van de democratisering in het land. Als brug naar Europa speelt de stad als vanouds een belangrijke rol. Tijdens de revolutie werden de banden met het zo dichtbij gelegen Polen flink aangehaald. Veel Lvivianen zien de voormalige Poolse vakbond Solidariteit uit de jaren '80 als voorbeeld van de langzame verandering in de goede richting.

Weliswaar werd het Associatieverdrag tussen de Europese Unie en Oekraïne in juni eindelijk ondertekend, lidmaatschap van de Europese Unie lijkt er de komende tien jaar niet in te zitten. Het land krijgt miljarden van het IMF en de Europese Unie, maar is afhankelijk van mensen als Hopko. ‘Wij moeten het nu zelf doen’, zegt Hopko, ‘en niet te veel kijken naar Europa. Democratie is hard werken. Als het nu niet lukt, lukt het nooit meer.’