De Kaspische Zee: van megameer tot verdroogde vlakte?

De Kaspische Zee krimpt, door klimaatverandering. Dit heeft grote gevolgen voor de bevolking langs de kust en het ecosysteem van het grootste meer* ter wereld. Dit is echter niet de eerste keer dat de Kaspische Zee zulke veranderingen ondergaat: sinds haar ontstaan is zij constant onderhevig geweest aan zeespiegelfluctuaties. Wat is de ernst van de huidige veranderingen?

De Kaspische Zee is het grootste meer ter wereld en ligt op de grens van Europa en Azië. Het staat niet in verbinding met een oceaan en het waterniveau is daarom afhankelijk van de aanvoer door rivieren en de verdamping vanaf het oppervlak. Dat laatste is de afgelopen jaren toegenomen, zo bleek uit een onderzoek van vorig jaar. De reden? Stijgende oppervlaktetemperaturen als gevolg van klimaatverandering.

De Kaspische Zee staat bekend om haar kaviaarproductie, maar het terugtrekken van de kust heeft ernstige gevolgen voor de lokale visserij. Vooral het noordelijke deel van de zee is erg ondiep, waardoor een kleine daling van het waterpeil al een grote verplaatsing van de kustlijn tot gevolg heeft. Daarnaast herbergt de Kaspische Zee unieke flora en fauna die aangepast zijn aan het lage zoutgehalte in het meer (ongeveer een derde van het zoutgehalte van een oceaan). Het steeds verder verdampen van de Kaspische Zee leidt uiteindelijk tot een verhoogd zoutgehalte, waardoor het woongebied van deze soorten verdwijnt.

Schommelingen in het verleden

Het is niet voor het eerst dat de kustbewoners worstelen met een veranderende zeespiegel. De afgelopen eeuw zag de Kaspische Zee stijgingen en dalingen van enkele meters. Dat klinkt als veel, en voor menselijke begrippen is het dat ook. Maar wanneer we verder teruggaan in de tijd zien we dat de Kaspische Zee veel grotere veranderingen heeft ondergaan. Uit geologisch onderzoek weten we dat gedurende de ijstijden van de afgelopen twee miljoen jaar het waterpeil van de Kaspische Zee met tientallen meters schommelde. Dit werd veroorzaakt door de wisselende aanvoer van smeltwater uit het noorden en veranderingen in luchtvochtigheid, wanneer de ijskappen groeiden en krompen en temperaturen daalden en stegen.

Deze getallen doen de huidige schommelingen verbleken. Dit betekent echter niet dat de huidige ontwikkelingen als insignificant moeten worden gezien: aangezien wij mensen zijn, moeten we ook met een menselijke maat rekenen. Die menselijke maat houdt in dat kleine veranderingen in een zeer korte tijd wel degelijk grote gevolgen kunnen hebben.

Zo is het ook met het klimaat zelf: van tropische temperaturen op de polen tot ijskappen in Nederland, grote veranderingen zijn onderdeel van de geschiedenis van de aarde. De huidige klimaatverandering is daarom niet een probleem omdat de veranderingen zelf zo groot zijn, maar omdat het zo snel gaat en omdat het de leefbaarheid van de aarde voor onszelf en de soorten waarmee wij haar delen schaadt. Om die snelheid te illustreren: ongeveer 40.000 jaar geleden steeg het waterniveau in de Kaspische Zee 50 meter in 10.000 jaar. Dat is ruwweg 0,5 centimeter per jaar. Vergelijk dat met de huidige daling, die rond de 6,7 centimeter per jaar ligt. Slechts een van de snelste veranderingen in het verleden, een daling van 10 tot 15 meter binnen enkele eeuwen die ongeveer 8000 jaar geleden plaatsvond, komt bij de huidige snelheid in de buurt. Het verhaal van de Kaspische Zee is een van de vele lokale gevolgen van globale klimaatverandering. Het verdere opdrogen van dit meer zal veel visserijen in de problemen storten en het voortbestaan van inheemse soorten in gevaar brengen. Ook dit is weer relatief. Soorten komen en gaan, beïnvloedt door een altijd veranderende omgeving. Echter, er is een belangrijk verschil tussen het uitsterven van een soort door natuurlijke veranderingen en het uitsterven als gevolg van menselijk handelen. Wij hebben namelijk een bewustzijn, in tegenstelling tot de natuur, en kunnen er ook voor kiezen om onze vaardigheden in te zetten voor het behouden van een soort.

Het Aralmeer: een waarschuwing voor de toekomst?

Een vergelijkbare situatie ontstond in de jaren 70 van de vorige eeuw in hetzelfde gebied. Het Aralmeer ten oosten van de Kaspische Zee is bijna volledig opgedroogd door toedoen van menselijk handelen,  al is de oorzaak hierbij niet klimaatverandering, maar het uitputten van de watervoorraad voor onder andere katoenteelt in de Soviet-Unie. Voormalige vissersdorpen kwamen kilometers ver van de kust te liggen. Enkele jaren geleden bereikte het Aralmeer een nieuw dieptepunt, maar voor het noordelijkste deel van het meer is er nu weer een sprankje hoop dankzij de bouw van een dam. Een bittere overwinning, want het zuidelijke deel van het meer is hierdoor niet meer te redden. De dam houdt namelijk het kleine beetje water dat er nog over is vast in het noordelijke Aralmeer, waardoor er geen watertoevoer naar het zuiden meer is.

Hoe moet het nu verder

De vissers van het noordelijke Aralmeer hebben voorzichtig hun taak weer opgepakt, maar hoe moet het verder met de Kaspische Zee? De situatie is nog niet zo ernstig als die van het Aralmeer, maar wanneer er geen maatregelen genomen worden, zal het waterpeil gestaag blijven zakken. Het onderliggende probleem, het opwarmen van de aarde, is een van de grootste problemen van deze tijd, en kan niet eenvoudig worden opgelost. Een meer lokale en adaptieve oplossing, zoals de dam van het Aralmeer, lijkt al even onbereikbaar: moet de Kaspische Zee ook deels ingedamd worden, waarbij delen ervan opgeofferd worden? Hoe moet bepaald worden wat op wiens territorium gebeurt? De Kaspische Zee grenst immers aan vijf landen. Een eerste stap richting een oplossing is het maken van een model van de huidige Kaspische Zee om te proberen de toekomstige veranderingen te voorspellen. Dit zegt een van de wetenschappers van het onderzoek uit 2017. De uitkomst van zo’n model zou als uitgangspunt voor politieke beslissingen gebruikt kunnen worden. Het vinden van een oplossing is moeilijk, maar hoe langer er gewacht wordt, hoe zwaarder de gevolgen. En wij hebben nou eenmaal niet miljoenen jaren de tijd.  

BRONNEN

• Kroonenberg, S. B., Rusakov, G. V., & Svitoch, A. A. (1997). The wandering of the Volga delta: a response to rapid Caspian sea-level change. Sedimentary Geology, 107(3-4), 189-209.
• Mamedov, A. V. (1997). The late Pleistocene-Holocene history of the caspian sea. Quaternary International, 41, 161-166.