Het meeste water in de aquifer dateert van de Afrikaanse vochtige periode, zo’n 15 tot 5 duizend jaar geleden, rond het einde van de laatste ijstijd. Het klimaat in deze regio was toen veel milder dan nu, met aanzienlijke regenval. De Sahara (het Arabische woord voor ‘woestijn’) bestond niet en was bedekt met bosrijk grasland. Rotstekeningen uit die tijd laten een weelderig landschap zien waarop grote kuddes dieren grazen. Toen 5000 jaar geleden het klimaat in de regio heter en droger werd, bleef het in de grond gezakte regenwater achter, terwijl aan het oppervlak de begroeiing verdween. Tegenwoordig wordt dit grondwater alleen nog aangevuld door Nijlwater dat in de bodem zakt en een enkele regenbui in Noord-Libië. Daarmee is de watervoorraad min of meer eindig.
Dorstig Egypte laat een Maas aan zoetwater verdampen
Terwijl Egypte kampt met een nijpend watertekort, verdampt in de Qattara-depressie in de Westelijke Woestijn even veel zoet water als de zomerafvoer van de Maas. Waarom laat de overheid die kans liggen?
Van alle kanten is er druk op de zoetwatervoorraad van Egypte. Zo is de bevolking van het Noord-Afrikaanse land sinds 1900 vertienvoudigd – in 2020 woonden er al ruim 100 miljoen mensen. Hierdoor is de beschikbare hoeveelheid zoet water per inwoner flink gedaald (figuur 1). Volgens berekeningen van de VN zal de bevolking de komende eeuw nog eens verdubbelen. Bovendien zal volgens IPCC klimaatmodellen uit 2007 de watertoevoer via de Nijl zo’n 14 tot 16% slinken tussen 2040 en 2100.
Egypte is voor zoet water vrijwel volledig afhankelijk van de Nijl. Het land is daarmee zeer gevoelig voor het beleid van de bovenstroomse buren zoals Ethiopië en Soedan. Egypte dreigde jarenlang met oorlog als een van hen dammen wilde bouwen. Toen er in 2011 een revolutie uitbrak in Egypte en een machtsvacuüm ontstond, greep Ethiopië de kans te beginnen met de bouw van de Grote Renaissancedam. Pas in 2015 bereikten de betrokken landen een akkoord over het gebruik van het water. Egypte zal in ieder geval genoegen moeten nemen met minder en moeten omzien naar andere bronnen.
Fossiele watervoorraad
Een alternatief voor het Nijlwater zit onder de grond. Libië en Egypte liggen namelijk bovenop een fossiele waterbron, de Nubische Aquifer (NSAS). Het gaat om een gigantische voorraad grondwater, de grootse van de wereld, genoeg om heel Nederland 3 kilometer onder water te zetten.
Het grondwater in de Nubische Aquifer stroomt trager dan een schildpad en hoofdzakelijk van zuid naar noord (figuur 2). Af en toe komt het water aan de oppervlakte, zoals in zes van de Westelijke Oases van Egypte: Bahariya, Dakhla, Farafra, Kharga, Siwa en Qara. Het zijn groene plukjes midden in de woestijn. De meeste zijn al duizenden jaren bewoond en worden de laatste tijd uitgebreid door putten te slaan. In 2001 is er nog een oase gecreëerd, Sharq El Owainat, in het uiterste zuiden van Egypte. Ook deze maakt gebruik van grondwater uit de Nubische Aquifer, maar dit wordt omhoog gepompt in putten die geslagen zijn door een investeringsbedrijf uit de Verenigde Arabische Emiraten.
Qattara-depressie vol zout
Geen van deze oases kan tippen aan de hoeveelheid grondwater die aan het oppervlak komt in de Qattara-depressie. De naam betekent in het Arabisch zoiets als ‘druipende laagte’. Treffend, want deze depressie vormt een soort monding van een ondergrondse rivier, doordat de bodem hier gemiddeld zo’n 70 meter onder zeeniveau ligt. Op het diepste punt is dit zelfs 147 meter. Maar waarom is er in de Qattara-depressie dan geen oase ontstaan?
Dit heeft te maken met de grote hoeveelheid zoet grondwater die hier aan de oppervlakte komt. Zoet water bevat minuscule hoeveelheden zout. Als er veel water verdampt, hoopt zich aan het oppervlak gaandeweg zout op. In de Westelijke Oases bleef de waterverdamping beperkt en werd het zout afgevoerd door de wind of door planten opgenomen. Maar in de Qattara-depressie heeft zich door de tijd heen een zoutlaag gevormd van wel 2 meter dik. Deze maakt het zoete grondwater onbruikbaar voor de mens. Door de extreem hoge zoutgehaltes is het ook voor planten en dieren vrijwel onmogelijk om te overleven.
Duurzaam grondwatergebruik
Om het grondwater in de Qattara-depressie geschikt te maken voor bijvoorbeeld irrigatie mag het niet in aanraking komen met de zoute bovenste paar meter van de bodem. Ook moet verdamping worden tegengegaan. Dat laatste kan volgens professor Massimo Menenti van de Technische Universiteit Delft door de grondwaterstand te verlagen. Dit is te bewerkstelligen door in de Qattara-depressie of in de Westelijke Oases grondwater weg te pompen. ‘In theorie zou je de verdamping in de Qattara-depressie tot vrijwel niets kunnen terugbrengen mits er genoeg putten komen om het water af te tappen.’ Dit zou zelfs een vorm van duurzaam grondwatergebruik kunnen zijn, meent Menenti. ‘Dit fossiele grondwater gaat nu toch verloren door verdamping. Het zou duurzaam zijn om het te gebruiken, in de zin dat het de natuurlijke evolutie van de grondwatervoorraden niet verandert.’
Het zou duurzaam zijn het fossiele grondwater te gebruiken, omdat het nu toch al verloren gaat door verdamping
Toch is het allemaal zo simpel nog niet, want je kunt niet op alle locaties efficiënt water wegpompen, aldus Menenti. Zonder gedetailleerde hydrologische modellen zal een deel van het grondwater niet op tijd weggepompt worden, waardoor het in de zoutlaag belandt. Eenmaal daar zal het inmiddels zoute water verdampen of kan het doorstromen naar een nieuw geslagen put en die met zout vervuilen. De ontwikkeling van zulke hydrologische modellen en het slaan van putten op de juiste locaties kosten geld, veel geld.
De Egyptische overheid is de meest voor de hand liggende speler in het exploiteren van het grondwater in de Qattara-depressie. De regering heeft de afgelopen jaren echter de handen vol aan andere problemen: een revolutie, staatsgreep en religieus fundamentalisme. Ook investeert de Egyptische staat, samen met internationale geldschieters zoals Rusland, liever in prestigieuze projecten zoals een kerncentrale bij El Dabaa aan de Middellandse Zee, en een nieuwe hoofdstad ten oosten van Caïro (zie Geografie maart 2021).
Voorlopig zijn er geen investeringen te verwachten om de verdamping van het grondwater in de Qattara-depressie tegen te gaan. Zoet grondwater gaat verloren voor benutting in de landbouw, drinkwaterproductie of industrie. En dat terwijl de waterschaarste in Egypte steeds nijpender wordt.
BRONNEN
- Abdel-Razik, M. (1997). Report on the Vegetation of the Qattara Depression and its Periphery. Cairo.
- Abdel-Shafy, H., & Mansour, M.S.M. (2013). Overview on water reuse in Egypt: Present and Future. Sustainable Sanitation Practice, 14, 17-25.
- Aref, M. A. M., El-Khoriby, E., & Hamdan, M. A. (2002). The role of salt weathering in the origin of the Qattara Depression, Western Desert, Egypt. Geomorphology, 45(3-4), 181-195.
- Bastiaanssen, W.G.M., Menenti, M., Hefny, K., & El Karim, M.H.A. (1991). Mapping of groundwater losses by evaporation in the Western Desert of Egypt. Wageningen.
- Beyene, T., Lettenmaier, D. P., & Kabat, P. (2009). Hydrologic impacts of climate change on the Nile River Basin: implications of the 2007 IPCC scenarios. Climatic Change, 100(3-4), 433-461. doi:10.1007/s10584-009-9693-0
- Mohamed, A., Sultan, M., Ahmed, M., Yan, E., & Ahmed, E. (2016). Aquifer recharge, depletion, and connectivity: Inferences from GRACE, land surface models, and geochemical and geophysical data. Bulletin of the Geological Society of America 129(5-6), 534-546.
- United Nations. World Population Prospects 2019. UN, Department of Economic and Social Affairs, Population Dynamics.