Evangelische opmars in Brazilië

Brazilië is bekend van zandstranden, voetbal, de samba en het uitbundige carnaval. Dat laatste heeft alles te maken met de katholieke traditie. Brazilië telt de meeste katholieken ter wereld. De afgelopen decennia komt een ander christelijk geloof op, met een grote invloed in de Braziliaanse samenleving én politiek.

In de laatste volkstelling van 2010 bleek 65% van de bevolking katholiek en 22% protestant. Brazilië heeft niet alleen de meeste katholieken, maar na de VS en Nigeria ook de meeste protestanten ter wereld. In totaal zijn het er 44 miljoen, van wie 25 miljoen tot de pinkstergemeente behoren. Deze beweging is onderdeel van de evangelische stroming binnen het protestants geloof. De nadruk ligt op het direct ervaren van de aanwezigheid van god, en anderen overhalen het evangelie te omarmen.

Met het groeiende aantal protestanten en de steeds beter georganiseerde pinkstergemeente heeft de beweging veel electorale kracht. Daarbij weet ze zich vertegenwoordigd aan zowel de rechter- als de linkerkant van het politieke spectrum, met een op het geloof georiënteerde, conservatieve politieke agenda. 

Populariteit

De katholieken in Brazilië zijn over het algemeen ouder en leven in rurale gebieden, terwijl de protestanten doorgaans jonger zijn en in de stad wonen. Aangezien Brazilië een relatief jonge bevolking en een hoge urbanisatiegraad kent, heeft de protestantse kerk de potentie nog verder te groeien.

Om te begrijpen waarom juist jongeren en stedelingen de evangelische stroming omarmen, moeten we kijken naar de dagelijkse realiteit in de favelas, de armere delen van de stad. De pinksterbeweging is de afgelopen decennia zeer effectief gebleken in het bereiken van mensen die in armoede leven. De evangelisten bieden sociale ondersteuning, bijvoorbeeld via alfabetiserings- en gezondheidsprogramma’s, terwijl dit de verantwoordelijkheid is van de federale en gedecentraliseerde overheidsorganen. De evangelisten weten ook veel dieper door te dringen in de privésfeer dan de overheid. Bij de uitvoering van sociale projecten in arme wijken stelt de evangelische kerk haar ideologie centraal. Ze biedt daarmee een direct en persoonlijk antwoord op de problemen die mensen in het dagelijkse leven ondervinden. Ook de middenklasse vindt in de evangelische rechtlijnigheid houvast ten tijde van economische malaise.

De stap van een groeiende invloed in de persoonlijke levenssfeer naar de politiek is eenvoudig. De pinksterbeweging zal mensen zelden aansporen om te stemmen op een religieuze kandidaat. Dat is in Brazilië sowieso verboden en wordt gezien als een overtreding van de kieswet. De kerk weet echter dat de invloed van het evangelisme op het dagelijks leven vanzelf leidt tot sympathie voor de verkiesbare evangelisten. De pinkstergemeente zorgt immers met haar sociale programma’s voor een deel van de allerarmsten, drugsgebruikers en criminelen. Dat doet ze met een effectiviteit die geen enkele andere organisatie of religie weet te evenaren – ook de katholieke kerk niet. 

Politieke agenda

De evangelische kerk gaat niet in tegen de traditionele rooms-katholieke mores. Beide stromingen zijn in beginsel tegen zaken als abortus, euthanasie en verruiming van de echtscheidingsmogelijkheden. 

Brazilië mag dan sinds 1889 een seculiere staat zijn, jarenlang had de katholieke kerk enige invloed op de politiek. Toch is het land uitgegroeid tot een van de meest progressieve staten op het zuidelijk halfrond. De afgelopen jaren was Brazilië onder leiding van Dilma Roussef het land met het hoogste aantal abortussen per hoofd van de bevolking in Latijns-Amerika, en een legaal homohuwelijk sinds 2013. De katholieke kerk had domweg geen politiek-ethische agenda. De Braziliaanse maatschappij was vanouds katholiek, dus viel er lange tijd weinig te bevechten. 

De evangelisten zijn veel actiever gericht op ideologische profilering en het vergroten van hun aanhang. Hun religieus gedreven politiek morrelt aan de strikte scheiding tussen kerk en staat. De Braziliaanse grondwet stelt immers dat de politiek geen connecties mag hebben met een bepaalde sekte, kerk of geloof.

De Braziliaanse politiek kent een systeem van bancadas. Dit zijn parlementaire ‘fronten’ waarin leden van het Nationaal Congres, het tweekamerstelsel van Brazilië, zich verenigen om bepaalde doelen te bereiken. Sinds 2003 heeft de evangelische stroming zich verenigd in de Bancada Evangélica. In het Huis van Afgevaardigden zitten momenteel 181 gedeputeerden die lid zijn van de Bancada Evangélica. Daarnaast heeft het front vier senatoren. Bij elkaar is dat 31% van de leden van het Nationaal Congres. De agenda van de Bancada Evangélica richt zich voornamelijk op sociaal-ethische thema’s. Men ageert vooral tegen zaken als rassenen gendergelijkheid en streeft naar een samenleving waarin het gezin, de moraal en goede manieren centraal staan. 

IURD 

De politieke invloed van de evangelische kerk reikt zelfs verder dan het Nationaal Congres. Zo wees Michel Temer, de huidige president van Brazilië, Marcos Pereira aan als minister van Ontwikkeling, Industrie en Buitenlandse Handel. Pereira is bisschop in de grootste pinkstergroepering van het land, de Universele Kerk van het Koninkrijk van God (IURD) en is tevens leider van de politieke partij PRB. Temer had de steun van het evangelische front nodig voor de impeachment van (ex-)president Dilma Roussef. De Bancada Evangélica gaf hier gehoor aan, met als wisselgeld een ministerspost.

De PRB wordt ook wel gezien als de spreekbuis van de IURD en de ideale doorstroommogelijkheid voor bisschoppen richting de politiek. Zo is een bekend lid van de PRB bisschop Marcelo Crivella. In 2016 deed hij een gooi naar het burgermeesterschap van Rio de Janeiro en won de verkiezing. Daarmee kwam het ogenschijnlijk progressieve Rio de Janeiro in handen van een conservatieve bisschop. Zijn vrouw en ex-gouverneur Rosinha Garotinho werd in 2009 gekozen als burgemeester van Campos dos Goytacazes. Hun dochter, Clarissa Garotinho, is sinds 2015 federaal afgevaardigde voor de staat Rio de Janeiro. Alle drie waren ze prominenten binnen de IURD. Ook in de media is de kerk sterk aanwezig. Zo bezit de oprichter van de IURD het op één na populairste televisiestation van het land, RecordTV. 

In opspraak

Brazilië heeft invloedrijke evangelisten in alle sectoren van het openbaar bestuur. Velen van hen zijn de afgelopen jaren betrokken geraakt in het federale onderzoek Operção Lavo Jato (Operatie Wasstraat), dat zich richt op de grootschalige witwas- en corruptiepraktijken bij staatsoliemaatschappij Petrobras. De meest prominente figuur in dit corruptieschandaal is oud-parlementsvoorzitter Eduardo Cunha. Tot vorig jaar gold hij als misschien wel de machtigste politicus in Brazilië. Op 30 maart werd Cunha schuldig bevonden aan corruptie, belastingontduiking en witwaspraktijken, en kreeg een gevangenisstraf opgelegd van ruim 15 jaar. Cunha was een van de meest vooraanstaande leden van de Bancada Evangélica en de grote architect van het impeachmentproces tegen president Dilma Roussef. Zij werd in 2016 afgezet vanwege het maskeren van tekorten in het staatsbudget. Cunha stond een strikt evangelische, conservatieve politiek voor. Zo bracht hij een ‘wet tegen heterofobie’ in stemming, als reactie op de in zijn ogen ontoelaatbare liberale wetgeving rondom homoseksualiteit. 

Blik op de toekomst

Wanneer de conservatieve wetsvoorstellen van de evangelische flank worden aangenomen, zullen de hard bevochten liberale vrijheden van de afgelopen jaren teruggedraaid worden. 

De evangelische bevolking in Brazilië verdient natuurlijk een stem in de politiek. Er is in beginsel niets tegen een evangelisch front dat de ethische wensen van haar achterban naar voren brengt. Zolang dit maar gebeurt binnen de grondwettelijke kaders. De evangelische stroming heeft momenteel echter een onevenredig grote politieke invloed, als je deze afzet tegen de maatschappelijke realiteit. De Bacada Evangelica in het Huis van Afgevaardigden is momenteel twee keer zo groot als wanneer deze een reële afspiegeling van de evangelische bevolking zou vormen. Daarnaast is de grote invloed van de IURD in strijd met de grondwet, die een strikte scheiding tussen kerk en staat voorschrijft. 

Vanwege de versnippering in de Braziliaanse politiek, met 26 partijen in het Huis van Afgevaardigden, zijn voor alle wetten brede coalities nodig. Dit zorgt op dit moment voor genuanceerd beleid en verkleint de kans op ingrepen in het bestaande progressieve sociaal- ethisch beleid. 

Brazilië kampt echter nog altijd met een enorme maatschappelijke, sociale en economische ongelijkheid. Als de politiek daar geen oplossingen voor biedt, blijft de evangelische stroming hierop inspelen en zal haar politieke invloed dus nog groeien. Armoedebestrijding van overheidswege kan de evangelisering van de Braziliaanse politiek juist indammen. 

De opkomst van de evangelische stroming in Brazilië dwingt president Temer en zijn conservatieve regering dus om de succesvolle nivelleringspolitiek van zijn socialistische voorgangers Luiz Inácio Lula da Silva en Dilma Roussef voort te zetten. Al wekt Temer tot nu toe geenszins de indruk hun agenda over te willen nemen. Bovendien lijkt ook Temers positie inmiddels onzeker vanwege een op band vastgelegd gesprek over zwijggeld in het federale corruptieonderzoek Operatie Wasstraat. Zelfs als president Temer de macht weet te behouden, zal zijn vermogen om te regeren ernstig beschadigd zijn.

MEER INFORMATIE 

• Lacerda, F. 2017. Evangelicals, pentecostals and political representation in Brazilian legislative elections (1998-2010). Revista Brasileira de Ciências Sociais, 32 (93): 1-23. 
• Lopes, M. 2012. Bem aventurados os ‘pobres’; porque eles reinam (ao menos) no ‘pentecostalismo’. Acta Scientiarum. Human and Social Sciences, 34 (2): 141-145. 
• Maia, E. 2006. Os evangélicos e a política. Revista Eletrônica dos Pós-Graduandos em Sociologia Política da UFSC, 2 (4): 91-112. 
• Mariano, R. 2004. Expansão pentecostal no Brasil: o caso da Igreja Universal. Estudos Avançados, 18 (52). 
• Raskin, H. 2015. Evangelicals in Brazilian Politics: The Homosexual Issue. International Journal of Social Science and Humanities Research, 3, 3 (2): 241-248. 
• Smiderle, C. & W. Mesquita 2016. Political Conflict and Spiritual Battle: Intersections between Religion and Politics among Brazilian Pentecostals. Latin American Perspectives, 208, 43 (3): 85-103. 
• Smith, A. 2016. When Clergy are Threatened: Catholic and Protestant Leaders and Political Activism in Brazil. Politics and Religion, 9: 431-455.