Getrapte verdringing door Braziliaans suikerriet

In Brazilië is de suikerrietteelt sinds 2000 fors gegroeid, deels door de toenemende vraag naar ethanol als energiebron. Dit heeft geleid tot concurrentie om de ruimte, en getrapte verdringing.  

Al eeuwenlang wordt er suikerriet verbouwd in Brazilië. De Nederlanders begonnen ermee in 1532, toen de VOC daarin ging investeren, vooral in het noordoosten van Brazilië. De suiker was hoofdzakelijk bestemd voor de Nederlandse markt. 

De suikerrietteelt nam pas fors toe vanaf 1975 toen het militaire regime in Brazilië het Proalcool-programma startte. Dit om minder afhankelijk te zijn van de import van benzine, die na de oliecrisis van 1973 steeds duurder was geworden. De import van olieproducten kostte meer dan de helft van wat de totale export uit Brazilië opbracht. 

Proalcool subsidieerde de ethanolproductie en maakte bijmenging van benzine met ethanol tot maximaal 20% mogelijk. Daarnaast werd gestart met de productie van auto’s die volledig op ethanol konden rijden. In de jaren 80 ging het al om meer dan de helft van de totale autoproductie. 

Met minstens 16 miljard US dollar aan investeringen wist de overheid de productie van ethanol inderdaad op te voeren ( figuur 1), maar mede daardoor liep de schuldenlast van Brazilië in 1990 op tot 120 miljard US dollar (26% van het bnp in dat jaar).

Toen het programma in 1989 werd gestaakt en de ethanolmarkt liberaliseerde, ging de prijs van ethanol aan de pomp fors omhoog. Braziliaanse autobezitters stapten massaal over op benzineauto’s of lieten een conversiekit installeren. Daarmee nam de vraag naar ethanol af, terwijl de prijs van benzine relatief laag bleef. De productie van ethanol verminderde in drie jaar van circa 15,1 miljard (1997) tot 10,6 miljard liter (2000). En het aandeel ethanolauto’s in de Braziliaanse autoproductie was in 1998 geslonken tot 0,1%. 

Groei

Sinds 2000 zit de ethanolsector weer in de lift. Dat heeft te maken met een combinatie van markt- en overheidsinvloeden. De olieprijs liep op van nog geen 30 dollar per vat in 2000 tot ruim 140 dollar in 2008. Mede daardoor nam de vraag naar ethanol als alternatieve brandstof weer toe. Een andere reden was de komst in 2003 van de combustível misto, de hybride auto waarmee je de ene keer benzine en de andere keer ethanol kunt tanken, afhankelijk van de prijs aan de pomp. Sinds 2006 betreft driekwart van de Braziliaanse autoproductie dergelijke hybrides. De meeste Braziliaanse benzinestations bieden dan ook standaard ethanol aan. De vraag naar ethanol als biobrandstof is daarmee nog verder toegenomen. 

De Braziliaanse overheid had vanaf 2000 ambitieuze plannen om ethanol op grote schaal te gaan exporteren. Daartoe stelde ze een kredietprogramma in, waarbij ethanolproducenten aantrekkelijke leningen konden krijgen via de nationale ontwikkelingsbank BNDES. Het aantal suikerrietverwerkende bedrijven groeide tussen 2000 en 2013 naar 343, waarvan het merendeel zowel suiker als ethanol produceert. Zij betrekken 40% van de benodigde suikerriet van boeren, en telen 60% zelf. Dat vergt veel ruimte. Het totale areaal voor de suikerrietteelt is toegenomen van krap 5 miljoen hectare in 2000 tot meer dan 10 miljoen in 2014 (drie keer Nederland). Hiervan ligt het grootste deel in zuidelijke staten, vooral São Paulo, gevolgd door Minas Geraís en Goias. Een kleiner deel van het suikerrietareaal ligt in het noordoosten: Alagoas en Pernambuco (figuur 2).

Crisis

Tussen 2009 en 2014 zijn echter al 40 van de 343 suikerrietverwerkende bedrijven failliet gegaan. Een deel daarvan, veelal Braziliaanse familieondernemingen, had het geleende geld van de Braziliaanse ontwikkelingsbank in beleggingsfondsen gestoken, maar tijdens de financiële crisis gingen de koersen onderuit. Daar kwam bij dat de bedrijven in de aanloop naar die crisis hoge kosten hadden vanwege de stijgende aardolieprijs. Toen die prijs in 2009 weer kelderde (van ongeveer 140 naar 40 dollar per vat), nam de vraag naar benzine andermaal toe. Dat leidde tot moordende concurrentie op de ethanolmarkt, waardoor een relatief groot aantal bedrijven onderuit ging. Daar kwam bij dat de BNDES vanaf 2010 de leningen voor ethanolproductie fors terugschroefde. 

In diezelfde periode nam de export van ethanol juist toe, met name naar de Verenigde Staten. De VS hadden in 2012 importheffingen op Braziliaanse ethanol geschrapt, waardoor Brazilië in 2014 bijna 700 miljoen liter naar de VS kon exporteren (ongeveer 3% van de totale Braziliaanse ethanolproductie). 

Parallel aan de groei van de export van ethanol nam de interesse van buitenlandse bedrijven in de Braziliaanse ethanolsector toe. Braziliaanse suikerrietverwerkers die failliet gingen of in financiële nood zaten, werden overgenomen door concerns uit de VS (Cargil), Frankrijk (Louis Dreyfus Commodities) en andere landen (BP, Shell). Deze giganten nemen inmiddels een derde van de Braziliaanse suiker- en ethanolproductie voor hun rekening, met een geschatte investering van 22 miljard dollar. Dat geld is voor het grootste deel in de verwerkende industrie gestoken en in mindere mate in de suikerrietplantages. Dit omdat de Braziliaanse wetgeving het bezit van landbouwgrond door buitenlandse rechtspersonen reguleert en beperkt. In de staten waar de meeste suikerriet wordt geproduceerd, is slechts een klein deel van de totale landbouwgrond in handen van buitenlandse bedrijven. De deelstaat Minas Geraís is daarop een uitzondering. Daar is bijna 200.000 hectare landbouwgrond in buitenlandse handen na een uitbreiding van het areaal van meer dan 50% in 2008-2010. 

Verdringing

De inmiddels overleden Braziliaanse geograaf Milton Santos (1926-2001) zou de bovenstaande ontwikkelingen bestempeld hebben als een duidelijk voorbeeld van ongelijke concurrentie om de ruimte. In 1979 schreef hij het boek Shared Space, gebaseerd op het idee dat de Braziliaanse urbane samenleving bestaat uit een upper en een lower circuit: de rijke elite versus de arme onderklasse. De ‘hoge’ en ‘lage’ circuits concurreren met elkaar om de ruimte, waarbij de elite de beste locaties kiest, terwijl activiteiten van de onderklasse in strikt afgebakende gebieden plaatsvinden op aanwijzing van beleidsmakers in het hoge circuit (zie ook Geografie september 2016). 

De tweedeling tussen het hoge en lage circuit is terug te zien in de wijze waarop de suikerrietproductie is georganiseerd en zich heeft ontwikkeld. De suikerrietsector is daarmee exemplarisch voor de hele Braziliaanse landbouwsector. Ten eerste is de suikerrietteelt voor het merendeel grootschalig en kapitaalsintensief, omdat deze alleen op die manier winstgevend is. Kleinschalige suikerrietproductie komt om die reden nauwelijks voor. Een suikerrietveld is al snel meer dan 5 km2. Ter vergelijking: de grootschalige akkers in de Nederlandse Flevopolder beslaan ongeveer 0,25 km2. Er is in Brazilië dan ook weinig ruimte voor de kleine boer: 50% van de kleinste boerenbedrijven bezit 2% van de landbouwgrond, terwijl 10% van de grootste boerenbedrijven (voor een deel in buitenlands bezit) 79% van de landbouwgrond in handen heeft. 

Daarnaast uit de ruimtelijke concurrentie zich in de vorm van getrapte verdringing. De suikerrietsector gaat er prat op dat de suikerrietteelt niet ten koste gaat van het Amazonegebied, maar indirect gebeurt dat wel. De uitbreiding van suikerrietplantages gebeurt voornamelijk op locaties waar tot dat moment soja werd verbouwd, in een klimaat met voldoende neerslag én een droge periode. Voor de sojateelt moest dus nieuwe ruimte gevonden worden, met name omdat de vraag naar soja sinds 2000 alsmaar stijgt. Gewasveredeling maakte het mogelijk soja ook in een warmer en vochtiger klimaat te verbouwen, aan de noord- en zuidzijde van het Amazonegebied. De nieuwe sojavelden kwamen vooral op locaties die voorheen als weidegrond voor de extensieve veeteelt in gebruik waren, in Mato Grosso en Maranhão. Daarmee voldeden sojaboeren aan het zogenoemde sojamoratorium, waarin is afgesproken dat de productie van soja niet langer ten koste mag gaan van de Amazonebossen. Bovendien was het voor sojaboeren voordeliger zich op reeds ontgonnen grond te vestigen. De consequentie was dat – mede vanwege de toenemende vraag naar vlees – ook de veesector moest uitkijken naar nieuwe uitbreidingsgebieden. Voor een deel vond men de oplossing in intensivering, voor een ander deel in de ontginning van nieuwe weidegronden. Dankzij betere vaccins tegen tropische ziekten kon de veesector zich verder in het Amazonegebied vestigen. Zo concurreert suikerriet dus om ruimte met soja, soja met vee en vee met bos (figuur 3).

Deze ontwikkeling concurreert eveneens met de ruimte om reguliere voedselgewassen te verbouwen. Dat bleek in 2008-2010 van grote invloed op de voedselprijzen, die toen wereldwijd tot ongekende hoogten stegen. Daarmee leed het lage circuit, in de termen van Santos, dubbel verlies: in de concurrentie om goede landbouwgrond én om de opbrengst van die grond. Met de productie van ethanol, de export van soja en de grote veestapel voor vleesproductie is de landbouw steeds meer in handen van het hoge circuit terechtgekomen.

BRONNEN 

• Dias, L.C.P. et al 2016. Patterns of land use, extensification, and intensification of Brazilian agriculture. Global Change Biology. Doi: 10.1111 / gcb.13314. 
• Mendonça, M.L. et al 2013. The Sugarcane Industry and the global economic crisis. Geraadpleegd op 7 april 2017, op https://www.tni.org/es/node/1785. 
• Nepstad, D. et al 2015. Slowing Amazon deforestation through public policy and interventions in beef and soy supply chains. Science, 344, 6188. 
• Sant Anna, A.C. et al 2016. Ethanol and sugarcane expansion in Brazil: what is fueling the ethanol industry? International Food and Agribusiness Management Review, 19 (4). 
• Sauer, S. & S.P. Leite 2011. Agrarian structure, foreign land ownership, and land value in Brazil. Paper presented at the International Conference on Global Land Grabbing, 6-8 April 2011 in Sussex.Figuur