Gestructureerd veldwerk

Aan de slag met Design Based Education

Betekenisvol leren en creatief, kritisch en oplossingsgericht denken: waar kun je dat beter oefenen dan in real life, tijdens veldwerk in de eigen omgeving. Aanstaande AK-docenten experimenteerden met Design Based Education en ontwikkelden concrete ideeën voor krimpend en vergrijzend Heerlen. Met wat extra handvatten is dat ook prima te organiseren in het voortgezet onderwijs.

In het voortgezet onderwijs is steeds meer aandacht voor betekenisvol leren, creativiteit en kritisch en oplossingsgericht denken. Het schoolvak aardrijkskunde buigt zich over complexe vraagstukken nu en in de toekomst, van lokaal tot mondiaal schaalniveau, en leent zich daar dus prima voor. Zeker in de vorm van veldwerk dat leerlingen vaak als betekenisvol ervaren, omdat de theorie zichtbaar wordt in real life. Om de ‘leraren van de toekomst’ hiermee kennis te laten maken en in op te leiden, zijn studenten van de tweedegraads lerarenopleiding aardrijkskunde van de NHLStenden Hogeschool Leeuwarden op sociaalgeografisch veldwerk gegaan in Heerlen. Waarom daar? Heerlen is de grootste gemeente in Parkstad Limburg (voorheen: de Oostelijke Mijnstreek), die kampt met bevolkingskrimp en vergrijzing. Demografie en economische geografie, twee belangrijke disciplines binnen de aardrijkskunde, helpen die krimp te duiden. Leerlingen moeten de bijbehorende concepten en begrippen kennen en deze ook kunnen toepassen op verschillende schaalniveaus. In dit veldwerk is gekozen voor Heerlen, maar je kunt ook op zoek gaan naar een vraagstuk in de eigen omgeving van de school, zoals leefbaarheid.

Design Based Education

Het veldwerk was gebaseerd op de principes van Design Based Education. Deelnemers gaan daarin samen aan de slag met een realistische ontwerpvraag uit de praktijk en ontwikkelen in zes stappen een creatief en doordacht ontwerp (figuur boven).

1. Onderzoek de vraag uit de praktijk. De studenten kregen de opdracht voor een winkelstraat, wijk of deel van de openbare ruimte in Heerlen een realistisch ontwerp te maken vanuit hun visie op toekomstige gebiedsontwikkeling, daarbij gebruikmakend van kennis uit de demografie en economische geografie. Om tot betekenisvol leren te komen, is het belangrijk dat deelnemers zo veel mogelijk zelf keuzes maken in het traject. De studenten waren daarom vrij in het kiezen van een onderzoeksgebied dat kampt met een vraag rond leegstand, verloedering of (onvoldoende) leefbaarheid.
2. Bepaal de vraag op basis van kennis. De studenten brachten het gekozen gebied in kaart aan de hand van literatuur, observaties, zelfgemaakte schetsen van de structuur, en gesprekken met bewoners, ondernemers en experts.
3. Genereer ideeën. Ze kwamen vervolgens met ideeën om de leegloop, economische stagnatie of leefbaarheidsproblematiek in het onderzoeksgebied aan te pakken. Daarbij maakten ze gebruik van aangereikte kennis over demografische ontwikkelingen in de regio en economisch-geografische theorieën.
4. Maak een ontwerp of prototype. Ze werkten hun idee uit in een ontwerp. Bijvoorbeeld het aanleggen van een ‘mijnbouwbelevingstrein’ tussen de drukbezochte meubelboulevard van Heerlen en het stadscentrum, dat kampt met een tekort aan bezoekers. Een andere groep kwam met het voorstel om evenementen (denk aan markten en festivals) te organiseren rondom het Maankwartier bij het stationsgebied van Heerlen.
5. Pas het toe. In dit project werd het toepassen van de ontwerpen vertaald naar het presenteren ervan. Studenten bepaalden zelf voor wie hun ontwerp interessant zou kunnen zijn. Dat bleken lokale bestuurders, bewoners en onder meer vertegenwoordigers van winkelcentra in en rondom Heerlen te zijn, aan wie ze hun ontwerpen uiteindelijk voorlegden op het stadhuis.
6. Onderzoek het effect. Na de presentatie gingen de studenten met de aanwezigen in gesprek. De lokale bestuurders reageerden enthousiast op de ideeën en waardeerden het out of the box-denken. Ze stelden ook kritische vragen over de gemaakte keuzes – een nieuwe uitdaging voor de studenten om daarop te reageren.

In de klas

Uit de evaluatie achteraf bleek dat de studenten de opdracht uitdagend en betekenisvol, maar ook tijdrovend en pittig vonden. Zo merkte een student op dat ‘je een inkijkje in de omgeving van een krimpgebied kreeg, met veel actoren in contact stond en zo een helder beeld ontstond van die omgeving. In de theorie opgedane concepten werden zo ook veel duidelijker’. Designed Based Education is ook prima te gebruiken bij aardrijkskunde in het voortgezet onderwijs. Dat vergt wat extra sturing – afhankelijk van het niveau en leerjaar. In stap 1 kun je bijvoorbeeld twee wijken of winkelstraten in de omgeving van de school aanwijzen, waarvoor leerlingen een ontwerp maken. Je kunt het onderzoek ook koppelen andere geografische concepten, bijvoorbeeld uit de stadsgeografie. Bij stap 2 kunnen de leerlingen aan de hand van vooraf gemaakte vragenlijsten en observatieschema’s informatie verzamelen. Dat kan door zelf de wijk in te gaan, maar ook digitaal, bijvoorbeeld via cbsinuwbuurt en ArcGIS Online. In stap 3 en 4 kun je leerlingen op weg helpen met voorbeelden van mogelijke ontwerpen en bied je ze meer houvast door aan te geven aan welke eisen het ontwerp moet voldoen. In stap 5 kunnen leerlingen hun ontwerpen aan mensen buiten de school presenteren, maar ook aan elkaar. Om leerlingen goed te kunnen ondersteunen is kennis van het gebied en de diverse concepten van belang, zodat je de juiste, inhoudelijk prikkelende vragen kunt stellen, die nodig zijn om leerlingen kritisch en oplossingsgericht te laten denken over het ontwerp. Zorg ook dat de opdracht waarmee ze aan de slag gaan, helder beschreven is, net als het resultaat waar ze naartoe werken en de eisen van het ontwerp. Zo is betekenisvol leren en creatief, kritisch en oplossingsgericht denken middels DBE ook haalbaar in het voortgezet onderwijs.

BRONNEN

• www.nhlstenden.com/studeren-bij-nhl-stenden/over-ons-onderwijssysteem
• Béneker, T. 2018. Toekomstgericht onderwijs in de maatschappijvakken: Een vakdidactisch perspectief vanuit aardrijkskunde, economie, geschiedenis, levensbeschouwing en maatschappijleer. Amsterdam: Landelijk Expertisecentrum Mens- en Maatschappijvakken.