Grote kaarten, grote lijnen

Kaartlezen is voor veel leerlingen al knap lastig, maar voor slechtzienden is het bijna niet te doen. In De Grote Lijn Atlas is bijna álles op de schop gegaan: kleuren, typografie, selectie van thema’s en graadnet. Dat moet je zien!

In de klas van de school voor speciaal onderwijs aan slechtziende leerlingen die ik bezoek, tuurt een jongen met dikke brillenglazen enkele centimeters boven zijn atlas naar een kaart. Het lukt niet om te vinden wat hij zoekt. Hij zet zijn bril af en pakt een loep. De docent heeft me verteld dat ‘slecht zien’ kan variëren van gedeeltelijke of gehele kleurenblindheid tot allerlei belemmeringen in het oog die scherp zien onmogelijk maken. Veel kinderen met een visuele beperking krijgen les op een reguliere school, met ambulante onderwijskundige begeleiding en aangepaste leermiddelen. Is dat niet haalbaar, dan kunnen ze naar een school voor speciaal onderwijs, met veel minder leerlingen in de klas en veel meer hulpmiddelen zoals speciaal ontwikkeld les- en leermateriaal. Een mooi voorbeeld is De Grote Lijn Atlas.

Eerste aangepaste atlas

Slechtziende leerlingen kunnen gewone schoolatlassen niet lezen. Ze kunnen de symbolen, letters en kleuren vaak niet van elkaar onderscheiden. Het is voor hen allemaal te priegelig om zelfs maar waarneembaar te zijn.

Alweer 35 jaar geleden was ik nauw betrokken bij de ontwikkeling van de eerste aangepaste atlaskaarten. Dat was een langdurig proces. Steeds was een afweging nodig tussen twee uitersten: voldoende gegevens op de kaart en toch een optimale leesbaarheid. Het eiste intensief en voortdurend overleg met de cartograaf en leerkrachten en leerlingen die ermee moesten werken. In 1989 kwam De Grote Lijn Atlas voor het eerst uit. Het werd een doorslaand succes met drie herziene drukken (tot en met 2008) en een steeds uitgebreider kaartenbestand. Begin deze eeuw leek de papieren atlas ingehaald te worden door de digitale ontwikkelingen. Op een laptop kun je kaartmateriaal immers bijna oneindig uitvergroten. Alle cartografische instituten bieden die mogelijkheid, met name de nationale instellingen voor topografisch en thematisch kaartmateriaal zoals het Kadaster in Nederland en Swisstopo in Zwitserland (zie kader). En toch: je kunt de kaarten naar believen vergroten, maar daarmee worden de symbolen en teksten ook navenant groter. En dat gaat ten koste van de leesbaarheid. Bovendien worden de pixels uiteindelijk zo groot dat er geen adequaat kaartbeeld meer is. Vandaar dat er onlangs toch weer een nieuwe editie van de atlas verschenen is.

Strenge selectie

Kaarten zoals die van Swisstopo en ook veel wereldatlassen willen zo veel mogelijk informatie bij elkaar voegen, maar daardoor ontstaat algauw de indruk van: ingewikkeld, slecht leesbaar, geen overzicht, niet kunnen vinden wat je zoekt. Natuurlijk moeten de cartografen selecteren uit alle gegevens die ze graag op de kaart zouden willen vermelden, maar De Grote Lijn Atlas gaat nog een flinke stap verder. De overzichtskaarten in deze atlas bevatten alleen de belangrijkste informatie. De kaarten hebben contrasterende kleuren die kleurenblinden en anders slechtzienden goed kunnen onderscheiden. De namen op de kaarten zijn met kapitalen in een duidelijk en groot lettertype gezet. Doorgaans biedt elke thematische kaart informatie over slechts één onderwerp of thema. Daartoe zijn ook de classificaties streng geselecteerd en tot een klein aantal klassen beperkt. Voor het overzicht van Nederland staan bijvoorbeeld op een spread twee kaarten van hetzelfde gebied naast elkaar: de linker kaart bevat de belangrijkste steden en plaatsen van het land, de rechter vermeldt op dezelfde schaal de hoofdwegen en hoofdspoorlijnen, en van de plaatsen enkel hun eerste letter. Het deel over Nederland omvat een groot aantal thematische kaarten. Ook de secties Europa en de wereld hebben een groot aantal thematische kaarten. Deze zijn bij aparte landen steeds beperkt tot een of twee spreads. Slechts op enkele kaarten van de werelddelen zijn kleine themakaartjes als inzet toegevoegd.

Op de meeste thematische kaarten ontbreekt een graadnet. Slechts enkele wereldkaarten en de overzichtskaarten van de werelddelen hebben een volledig graadnet. Dit betekent dat leerlingen een plaats niet kunnen opzoeken via een vakkensysteem (met bijvoorbeeld links cijfers en boven letters) of via de ligging op het graadnet van de aarde. Voor slechtzienden is het sowieso ondoenlijk langs die weg een (plaats)naam op te zoeken. Het register achter in de atlas bevat dan ook uitsluitend het paginanummer van de kaart.

De contrasterende kleuren leiden soms tot een wat onwennig kaartbeeld, maar blijken in de praktijk van het slechtziendenonderwijs uitstekend te werken.

De atlas wordt niet alleen gebruikt door slechtziende leerlingen. Ook ouderen vinden de kaarten in De Grote Lijn Atlas veel duidelijker en gemakkelijker te begrijpen dan die in gangbare atlassen. De letters zijn groot en goed leesbaar, de contouren relatief dik en op thematische kaarten zijn de symbolen relatief groot en is de informatie niet overdadig. Zo heeft De Grote Lijn Atlas ook zijn weg gevonden naar andere doelgroepen.

Nieuwe editie

De vierde druk van De Grote Lijn Atlas is geheel herzien ten opzichte van de vorige editie uit 2008, aangevuld met actuele gegevens en uitgebreid met een aantal nieuwe thematische kaarten. Leuk om te melden: naast de normale provinciekaart van Friesland is een extra kaart van deze provincie toegevoegd in de Friese taal. Daarmee is De Grote Lijn Atlas de eerste schoolatlas met een Friestalige kaart.