Het Portugese binnenland loopt leeg

Het afgelopen jaar belichtte Jan Kleinpenning diverse kanten van Spanje. Portugal maakt eveneens deel uit van het Iberisch Schiereiland, maar onderscheidt zich in meerdere opzichten van Spanje. Onder meer op demografisch gebied.  

Portugal is met een oppervlakte van 92.212 km2 (inclusief Madeira en de Azoren) aanzienlijk kleiner dan Spanje (505.990 km2) en telt ook veel minder mensen. Bij de eerste volkstelling in 1864 had Portugal 4,2 miljoen inwoners tegen Spanje 15,7 miljoen. Dat verschil is sindsdien nog gegroeid. In 2015 telde Spanje 46,3 miljoen en Portugal 10,3 miljoen mensen (figuur 1). Een opmerkelijk verschil is ook dat de Portugese bevolking de laatste jaren slinkt, terwijl in het buurland nog altijd sprake is van groei. In 2010-2015 liep het bevolkingsaantal met bijna 232.000 terug. Dat heeft te maken met een sterfteoverschot en een vertrekoverschot (figuur 2 en 3). 

Weinig perspectief

De langzame groei van de laatste decennia en de bevolkingsafname van de laatste jaren hebben alles van doen met de economische situatie en de slechte bestaansperspectieven voor grote groepen in Portugal. Pas sinds kort is er weer sprake van herstel, onder meer dankzij radicale modernisering van verouderde sectoren als de schoenindustrie, textielnijverheid, kurkverwerking en landbouw, en innovatieve ontwikkelingen in andere sectoren. Mogelijk slaat de bevolkingsafname binnenkort dan ook om in een langzame toename. Dat lukt alleen als de economie verder versterkt en er ruimere en betere werkgelegenheid ontstaat. 

De geringe of uitblijvende natuurlijke verjonging heeft geleid tot vergrijzing (figuur 4), maar niet overal even sterk. Het jongst is de stedelijke bevolking, het meest verouderd de rurale. In 2015 vormde het aandeel 65-plussers in de steden 19,5%; in rurale gebieden was dat 28,9% en in de medio-urbane regio’s 21,3%. Illustratief is ook de verouderingsindex (figuur 2). Het gemiddelde voor heel Portugal bedroeg 146, maar voor het overwegend urbane en het overwegend rurale gebied respectievelijk 131 en 288. 

Naar de kust

We schreven eerder dat Spanje de laatste decennia steeds meer een mediterraan land is geworden, in die zin dat de mediterrane kustprovincies, inclusief de eilanden, een snellere bevolkingstoename beleefden dan die van het Atlantische noorden en het uitgestrekte binnenland (zie Geografie, oktober 2016). Ook in Portugal heeft zich een verschuiving voorgedaan (figuur 5, pag. 34). In 1864 woonde nog 42% van de Portugezen in de negen districten in het binnenland (66,9% van continentaal Portugal) en 58% in districten grenzend aan de Atlantische kust (33,1% van de oppervlakte). In 2015 is dat respectievelijk 20% en 80%. 

De verschuiving deed zich vooral voor na 1960. Terwijl Spanje zich dus meer op de mediterrane kust is gaan orienteren, werd Portugal meer Atlantisch gericht. Het Portugese binnenland bood buiten de landbouw slechts beperkte bestaansperspectieven en minder gunstige vestigingsvoorwaarden voor niet-agrarische activiteiten. In de kustdistricten groeiden de bevloeide en niet-bevloeide landbouw, maar ook de visserij, zoutwinning, toerisme, overzeese handel en transport en daarmee ook bedrijven die afhankelijk zijn van overzeese verbindingen. En naarmate een regio meer en meer vestigingsgebied wordt, trekt het ook nieuwe activiteiten aan. Daardoor was de economie in het kustgebied vanaf het begin sterker en diverser, en dat heeft zich doorgezet. De grootste bevolkingsconcentratie bevindt zich in de kust zone vanaf de Spaanse grens (Viana do Castelo) tot aan Setubal, met de metropolitane gebieden van Porto en Lisboa, in 2015 elk met ongeveer 2 miljoen inwoners. Beide trekken een groot deel van de binnenlandse migranten aan, maar ook veel immigranten. In de Algarve heeft vooral het toerisme de bevolkingsconcentratie bevorderd. 

Lege dorpen

De negen districten in het binnenland, en vooral het platteland, verloren in 1960-2012 ruim 700.000 inwoners. Alleen Santarem kende een uiterst bescheiden toename. Heel wat dorpen zijn leeggelopen; er wonen nu nog vooral bejaarden. De bevolking is er meer verouderd dan in de kuststreek. Overigens trok lang niet iedereen richting kust. Velen emigreerden, deels naar de (voormalige) kolonien Brazilie, Angola, Mozambique, Guinee Bissau, Sao Tome en Principe, maar meer nog naar West-Europese landen. Sommigen gingen als tijdelijk gastarbeider, maar besloten te blijven; anderen zetten direct de definitieve stap. Frankrijk en Spanje zijn het aantrekkelijkst vanwege de afstand, taalverwantschap en bestaansperspectieven. Frankrijk telde in 2011 625.200 inwoners die in Portugal waren geboren. Zij vormen na de Algerijnen en Marokkanen de grootste buitenlandse groep en velen wonen in Parijs en omgeving. In het buurland Spanje verblijven bijna 91.000 Portugezen (begin 2016). 

Leegloop op landbouw

In het binnenland, maar ook in het kustgebied werd de landbouw massaal verlaten. Vele duizenden bedrijven werden opgegeven en de minder vruchtbare gronden kwamen braak te liggen. In 1968- 2013 daalde het aantal landbouwbedrijven in heel Portugal dan ook van 808.800 naar 264.420. In 1890 werkten nog 1.536.400 mensen in de primaire sector (ruim 60% van de actieve bevolking), in 1950 1.453.000 (48%) en in 2011 slechts 120.230 (nog geen 3% van de beroepsbevolking). 

In 1986 leverde de landbouw 8% van het bruto nationaal product, nu nog maar 2 tot 2,5%. Dat is niet zozeer toe te schrijven aan een dalende agrarische productie, maar vooral aan de sterk toegenomen niet-agrarische activiteiten. De Portugese landbouw, uitgeoefend door een fors geslonken boerenbevolking op door gaans grotere bedrijven, is in de afgelopen decennia veel moderner en productiever geworden. Van netto-importeur van olijfolie werd Portugal de op drie na grootste exporteur. En groente en fruit worden nu meer uitgevoerd dan wijn (€ 1,3 miljard tegen € 720 miljoen). De exportgerichte groente- en fruitteelt heeft zich echter veel minder sterk ontwikkeld dan die in Spanje. De teelt van hortaliças (tuinbouwgewassen) besloeg in Portugal in 2012 dan ook maar 33.370 ha, in Spanje in 2013 238.375 ha. Portugal ligt wat minder gunstig ten opzichte van de West-Europese afnemers, en het klimaat is minder geschikt dan in de zuidelijke mediterrane kuststrook van Spanje. 

Multicultureel land

Spanje kende de afgelopen decennia een belangrijke immigratie en telde eind 2015 zo’n 4,6 miljoen buitenlanders, ruim 10% van de nationale bevolking. Vrijwel alle nationaliteiten zijn er vertegenwoordigd, in alle delen van het land en sommige zelfs in grote aantallen (zie Geografie, januari 2017). Figuur 6 laat zien dat Portugal veel minder buitenlanders telt. Ook relatief gezien: zij vormen 4% van de totale bevolking. Een grote groep is afkomstig uit de voormalige kolonien Brazilie, Angola, Mozambique, de Kaapverdische eilanden, Guinee Bissau en Sao Tome en Principe. De meeste immigranten zochten continentaal Portugal op in de hoop er werk en een beter bestaan te vinden; deels zijn het pensionados. 

Ook de meeste immigranten uit Moldavie, de Oekraine en Roemenie kwamen naar Portugal vanwege het gebrek aan werkgelegenheid in eigen land. Deze arbeidsmigranten werken in alle sectoren van de economie, vooral in laag betaalde banen en in het stedelijk milieu, met een grote concentratie in en nabij Lissabon en Porto; daarnaast ook in de landbouw. 

De immigranten uit het Verenigd Koninkrijk zijn voor een groot deel gepensioneerden die het aantrekkelijk vinden in Portugal te wonen. Hun aantal is echter veel geringer dan in de Britse ‘kolonie’ in Spanje (254.000). De Britten wonen vooral aan de kust. Chinezen zijn over de hele wereld uitgezwermd en wisten ook Portugal te vinden. Velen zijn kleine zelfstandige ondernemers, onder andere restauranthouders en bazaarbezitters. De statistiek vermeldt alleen de tien voornaamste nationaliteiten (figuur 7). Een groep van ongeveer honderdduizend immigranten is niet-gespecificeerd. Onder hen bevinden zich onder meer werkzoekende West-Afrikanen. Kortom: het aandeel buitenlanders is lager dan in Spanje, maar ook de Portugese samenleving is zonder meer multicultureel te noemen.

BRONNEN 

• Instituto Nacional de Estatística 2016. Anuario Estatístico 2015. Região Norte, Região do Centro, Area Metropolitana de Lisboa, Alentejo, Algarve. Lisboa. 
• Idem. Anuario de Estatístícas Regionais 2015. Lisboa. 
• Idem. Estatísticas Demográficas 2015. Lisboa. 
• Idem 2001. Estatísticas Históricas Portuguesas. Lisboa. 
• Observatório das Migrações 2016. Relatório Estatístico Anual. Indicadores de Integração de Imigrantes 2016. Lisboa.