Istanbul, meer dan een strijdtoneel

In de metro vangen wij het gesprek op tussen twee andere Nederlanders: ook zij moeten bij de halte diep onder het Taksimplein uitstappen. Zij vragen zich af of die open zal zijn: uit vrees voor protesten sloeg de metro deze halte de afgelopen weken regelmatig over. 

Enkele maanden terug kwam Istanbul vaak negatief in het nieuws. Burgemeester Ekrem İmamoğlu werd eind maart door het bewind van president Recep Tayyip Erdoğan afgezet en opgepakt. De stad kwam hierna in oproer. Een reeks demonstraties, waarbij meer dan honderdduizend mensen de straat opgingen, werd door de Turkse politie hard neergeslagen. Een groot aantal demonstranten is opgepakt; soms zelfs midden in de nacht uit bed gelicht. Door het gebruik van gezichtsherkenningstechnologie en camera’s die overal in de stad hangen, kunnen de autoriteiten precies achterhalen wie er bij de protesten aanwezig waren. In de Nederlandse media werd uitvoerig bericht over de gewelddadigheden, waardoor het beeld ontstond dat Istanbul onveilig was. Onze families en vrienden vonden het spannend dat we dit ‘gevaar’ gingen opzoeken, maar de reis was al geboekt, dus op 5 april vertrokken we.

Op Istanbul Airport merken wij niets van de ongeregeldheden in de stad. Maar nu naderen we Taksim, hét centrum van Turks protest. De metro rijdt de halte in. De deuren gaan gewoon open. In spanning beklimmen wij de roltrappen naar buiten. Wat treffen wij daar aan? Helemaal niets. Een rustig stadsplein met zimit-verkopers (Turkse broodjes die aan bagels doen denken), toeristen en een incidentele straathond. We lopen richting ons appartement en dan valt ons op dat grote politiehekken het hele plein omringen. De hekken, de veelvoud aan beveiligingscamera's in de openbare ruimte en Erdoğans megaprojecten kleuren het straatbeeld. Maar zien we ook een andere kant van Istanbul? Waar vindt men vrijheid in de stad? Zijn dit places of resistance of gaat het ‘normale leven’ hier z’n gangetje? 

Universiteitswijken

Waar te beginnen, op een zoektocht naar vrijheid in een miljoenenstad? Medestudenten in andere landen trekken altijd snel onze aandacht. Die blijken in Istanbul bovendien moeilijk over het hoofd te zien. Om de haverklap komen je universiteiten tegen. De stad telt er zeker zestig, van kleine private instituten tot Istanbul University, de oudste en grootste met bijna 60 duizend studenten.

Ze liggen duidelijk aanwezig in de centrale stadswijken. De campussen beslaan uitgestrekte gebieden, volledig ommuurd, de ingangen voorzien van bewakers. Het ontwerp volgt het klassieke Angelsaksische idee van een campus als ‘zelfvoorzienende’ community. Je vindt er dorms, horeca, winkeltjes, kappers, een bankkantoor en sport- en gezondheidsvoorzieningen. In Istanbul werden campussen tot in de jaren 1950 en 60 op deze wijze aangelegd. Latere universiteiten zijn gemiddeld kleiner en vaak gehuisvest in een variëteit aan losse gebouwen in een bepaalde wijk.

De klassieke campussen staan vol in de schijnwerpers wanneer wij Istanbul bezoeken. Studenten vormen namelijk de spil in de huidige protestgolf. Die begon bij de Istanbul University, nadat deze het diploma van de inmiddels gearresteerde burgemeester İmamoğlu ongeldig had verklaard. De meeste universiteiten ervoeren de protesten als een schok: decennialang gold de universiteitscampus als veilige haven in een turbulent land. Alleen de prestigieuze Boğaziçi-universiteit heeft al eerder roerige tijden beleefd.

Boğaziçi

Daarom begeven wij ons op een ochtend naar de exemplarische studentenwijk rondom de Boğaziçi. De instelling kwam de laatste jaren in het nieuws als brandpunt van conflicten tussen de huidige regeringspartij en progressieve academici en studenten. BBC Turk tekende onlangs een genuanceerde uiteenzetting van die tijd op (in het Turks, goed leesbaar met Google Translate). In 2021 betrad de oproerpolitie voor het eerst de campus, waar politie-interventie zelfs tijdens eerdere politieke revolutiejaren werd gezien als een no-go. Sindsdien merken Boğaziçi-studenten een structurele toename in politieaanwezigheid rond de ingangen van de campus. 

We willen weten of er nog een duidelijke spanning in de lucht hangt en nemen de ultramoderne metrolijn 12 van het forensen-knooppunt Levent naar de eindhalte Boğaziçi Universitesi. Eenmaal buiten staan we direct voor de bewaakte poorten van de klassieke Zuid-Campus. Willekeurige bezoekers mogen niet naar binnen. Maar ook op straat voor de ingang wemelt het van de studenten. 

Velen wonen op de campus en in de buurten rondom, zoals in Rumeli Hisarüstü, Etiler en Bebek. Anderen moeten ver forensen in de metropool, waar het bijna altijd spits is. De studenten hangen daarom de hele dag rond de universiteit. Het sociale leven op de campus en in de aangrenzende wijk lopen in elkaar over. Een student vertelt ons in een spontaan gesprek: ‘Ik leef meer in Boğaziçi dan in Istanbul. Hier ken ik iedereen en voel ik mij veilig. Boğaziçi-mensen zijn over het algemeen net wat chiller, meer open dan de meeste mensen in dit land. Dus waarom zou ik ergens anders heen gaan? Bovendien liggen de bierprijzen in deze wijk een stuk lager dan in het centrum.’ 

Al snel komt het gesprek – onvermijdelijk, zo lijkt het – op de recente protesten. Een van de studenten die we spreken, kent iemand die ’s nachts door de politie van bed werd gelicht na deelname aan protesten. Een vriendin werd blind aan één oog door een rubberen politiekogel. Sommige studenten slapen al weken slecht en voelen zich gestrest. Maar op straat gaat het leven ogenschijnlijk normaal door. Groepjes vrienden lopen duwend en trekkend de campus uit en nemen plaats bij de populaire koffieketen Gloria’s Jeans: laptops open, ijskoffie besteld, de eeuwige pakjes peuken op tafel. 

De protestacties die wij vandaag tegenkomen, zien we vooral online. De oproep tot een zoveelste landelijke consumptieboycot: een dag niks kopen om zo druk uit te oefenen op de regering en invloedrijke bedrijven. Dus geen ijskoffie op het pleintje, ook geen goedkope maaltijd in de grote kantine. In online theorie dan. 

Overdag blijkt het zelfs rond de relatief activistische universiteit rustig. De Gloria Jeans zit vol, terrassen elders in de stad ook. Studenten hebben tijdens de protesten een hoge actiebereidheid laten zien om hun instellingen en vrijheid te verdedigen. Tegelijkertijd gaat het leven in Istanbul ook gewoon door. Eén student verwoordt het kernachtig: ‘In the end there is only so much we can do.’

Theehuizen en koffiezaakjes

Als er van iets veel is in Istanbul, naast ekmek-verkopers (roomgebak) en katten, zijn het wel koffiezaakjes. In 2017 waren het er zeker achtduizend. Gezien de continue groei van het aantal inwoners en bezoekers ligt dat aandeel intussen wellicht honderdtallen hoger. Geen wonder dat initiatiefnemers gehoopt hadden op impact middels een massale consumptie-boycot. Weinig verbazingwekkend eveneens dat de Istanbuli moeilijk hun koffietje of theetje buiten de deur kunnen opgeven. Cafés zijn een ruggengraat van het sociale leven in de stad, een vorm van third places.

Deze essentiële rol toont zich ook in de kleine daden van verzet die er zichtbaar zijn: een kunstwerk aan de muur dat duidelijk censuur bekritiseert, maar ook het opvangen van demonstranten na een protest. Op een regenachtige middag drinken wij ons kopje çai (thee) in de wijk Beşiktas, als daar vanuit verschillende hoeken uit het niets (lokale protesten worden niet publiekelijk aangekondigd, noch wordt erover bericht door de reguliere media) groepen demonstranten met protestborden het café binnenstromen. Zij worden hartelijk ontvangen door de eigenaresse en twee van haar vriendinnen. Een bestelling hoeven de plotselinge gasten niet te plaatsen, de thee wordt al voor ze ingeschonken. De meeste café-eigenaren zijn op leeftijd en daardoor minder in staat de protesten zelf bij te wonen. Op deze manier dragen zij alsnog bij aan een vorm van verzet.

Kunst als kritiek

Het koffiezaakje is zeker niet de enige plek in de stad waar kunst wordt ingezet als vorm van kritiek. Het Istanbul Modern-museum exposeert ook werken die vragen stellen bij het Turkse overheidsbeleid. Zo is er in de vaste expositie een video-installatie die de Taksim-protesten verbeeldt. Hoewel het werk al wat ouder is, valt er een parallel te trekken met de situatie vandaag de dag. Welk verhaal zouden de curatoren willen vertellen met deze opstelling?

Maar de meest uitgesproken kritische uitingen zijn zichtbaar in het straatbeeld, met muurschilderingen, posters en stickers. Naast aanplakbiljetten van de CHP (de grote liberale oppositiepartij), vlaggetjes en afbeeldingen van İmamoğlu is street art een belangrijke vormgever van de places of resistance in Istanbul. De muurschilderingen die wij tegenkomen, zijn in veelvoud simpele leuzen, maar ook vaak gedetailleerde, prachtige kunstwerken die vooral de kwaliteit van de rechtsstaat bevragen. Zo ook een mural pal voor de ingang van onze accommodatie: Vrouwe Justitia danst met een man in pak, maar hun bewegingen brengen haar weegschaal uit evenwicht.

Lappendeken

Als je door de straten van de stad loopt, ervaar je niet iets als één Istanbul. Natuurlijk: sommige elementen komen overal terug, zoals de alomtegenwoordig ŞOK-supermarktketen en de portretten van Atatürk. Maar het straatbeeld wisselt sterk. Zit je in de kosmopolitische wijk Moda nog koffie te drinken in een hippe third wave specialty coffee shop, waar sojamelk geserveerd wordt door de barista met een matje, loop je vijf straten verderop tussen de conservatief geklede gezinnen en levendige traditionele restaurants. De stad vormt werkelijk een lappendeken van buurten met verschillende identiteiten en levensstijlen. 

De scheiding tussen ‘conservatief’ en ‘progressief’ Istanbul volgt niet één lijn. En om een hardnekkige misvatting te ontkrachten: de Bosporus vormt al helemaal niet zo’n scheiding. De zeestraat spreekt tot de verbeelding als een zogenaamde grens tussen ‘Europa’ en ‘Azië’. Dat oriëntalistische beeld impliceert een groot cultureel verschil tussen de ‘westerse’ Europese zijde en een ‘oosterse’ Aziatische kant. In hedendaags Istanbul zijn beide kanten echter goed verbonden door drie bruggen, een tunnel en tientallen veerboten. De afstand tussen feitelijk elke oude wijk aan de Bosporus en de nieuwe woonwijken ver van de zeestraat is dan ook veel groter dan die tussen twee tegenover elkaar gelegen buurten aan het water. 

Daarbij willen we de conservatieve en progressieve uitersten niet enkel karakteriseren als oosters tegenover West-Europees. Beide identiteiten horen fundamenteel bij de moderne republiek Turkije. Het land kent een oude islamitische traditie en beroept zich in haar natiestaatvorming bovenal op het ‘Turks zijn’ als aparte entiteit. Tegelijkertijd is het nastreven van een westers geïnspireerde cultuur een fundamenteel onderdeel van de grondbeginselen waarop Kemal Atatürk in 1922 de Turkse Republiek grondvestte. Dat zie je terug in de relatief seculiere wetgeving, de soms Amerikaans geïnspireerde stadsplanning en forse subsidies voor culturele instellingen als het Istanbul Modern en de stadsopera aan het Taksimplein.

Identiteit in verscheidenheid

Om een laatste vooroordeel te kraken: in onze persoonlijke ervaring – en dat is die van twee witte, Europese mannen – voelt Istanbul als een zeer veilige stad. In hoeverre dat mede te danken is aan de soms intimiderende politieaanwezigheid, kunnen wij moeilijk inschatten. Maar dat de straten nooit helemaal verlaten zijn in deze metropool, draagt zeker bij aan het veiligheidsgevoel. Dit vinden wij belangrijk om op te schrijven. Istanbul komt momenteel voornamelijk in het nieuws als strijdtoneel. Begrijpelijk, want de politieke ontwikkeling heeft een enorme impact op de economische realiteit en het mentaal welzijn van de lokale bevolking – en zeker van betrokken studenten.

Maar Istanbul is meer dan gedoe en strijd. Het is ook een stad waar veel mensen al eeuwen hun vrijheid vinden. Met kunstenaars, studentenwijken, cafés voor iedereen en veilige uitgaansgelegenheden. Het voelt voor ons Europees en ook een beetje als Midden-Oosten, met de dictatoriaal grote, splinternieuwe  Çamlıca-moskee (2019) die hoog boven de stad uittorent, als visuele climax. In die combinatie is de stad uiteindelijk vooral Turks, een unieke entiteit, en daarbinnen weer de diverse hoofdstad. 

Als we na een week naar de metrohalte bij het Taksimplein lopen, zijn de politiehekken weggehaald. Bij een kraampje kopen we met onze laatste lira’s nog een zimit en beginnen aan de reis terug naar huis.