Jerusalem - Erfgoed en leefbaarheid in Nijmegen
Woningen zijn om in te wonen. Als ze oud zijn en niet meer aan de moderne eisen voldoen, verbeteren of slopen we ze. Daarmee verliezen we soms erfgoed en storten we bewoners in onzekerheid. Neem de wijk Jerusalem in Nijmegen.
Na de Tweede Wereldoorlog kende Nederland woningnood: een enorm tekort aan vooral sociale huurwoningen voor lagere inkomensgroepen. Gedurende de oorlog had de bouw vrijwel stilgelegen en waren er woningen beschadigd geraakt of verwoest. En na de oorlog groeide de bevolking sterk door de babyboom en de repatriëring van Indische Nederlanders. Zelfstandige woonruimte was zeker niet vanzelfsprekend. Het was vrij normaal dat meerdere gezinnen een huis deelden en dat vrijgezellen op kamers inwoonden.
Wederopbouw
Overal in het land werden huizen uit de grond gestampt. Aan de randen van woonkernen verrezen nieuwe wijken. Tussen 1945 en 1960 kwamen er zo meer dan 1,5 miljoen woningen bij. Die waren meestal sober en zeker volgens de huidige maatstaven niet ruim. Maar ze betekenden een geweldige vooruitgang voor de gezinnen die er een wisten te bemachtigen. De kosten voor de woningbouwprogramma’s waren enorm en daarom werd er geëxperimenteerd met systeembouw. Dat ging sneller en was goedkoper: de huizen werden niet met bakstenen gemetseld, maar in beton gegoten (systeem Welschen) of opgetrokken uit prefab-onderdelen volgens het Engelse Airey-systeem.
Airey-systeem
De Airey-woningen zijn genoemd naar hun ontwerper, de Engelse ingenieur Edwin Airey. Zijn woningontwerp ging uit van standaardmaten, standaardplattegronden en betonnen prefab-bouwonderdelen. Aireys woningen bestaan uit een skelet van beton en staal met buiten- en binnenbekleding van beton- en houtvezelplaat. De kozijnen en dakspanten zijn van staal, en de woningen hebben een plat dak van hout met daarop bitumen (teer). In Nederland zijn tussen 1949 en 1965 bijna tienduizend Aireywoningen gebouwd. Ruim de helft daarvan in Amsterdam en verder in Amersfoort, Bussum-Zuid, Den Helder, Eindhoven, Emmeloord, Emmen, Enschede, Gorinchem ,Helmond, Hengelo, Hoogeveen, Leek, Meppel, Nieuw-Vennep, Nijmegen, Ravenswaaij, Roosendaal, Schiedam, Tiel, Tilburg, Westzaan, Wieringerwerf, Wijk bij Duurstede, Winsum, Zeist en Zwolle.
Jerusalem
Jerusalem (met een ‘s’) ligt aan de zuidoostkant van de wijk Heseveld in Nijmegen. Het dankt zijn naam aan de witte, betonnen woningen – net als de Jeruzalems in Tilburg (zie pagina 34), Amsterdam, Amersfoort, Emmen en Helmond. De bouw begon in 1953 op de tuinbouwgronden achter de Wolfskuilseweg en de Oude Graafseweg. Inmiddels hebben de huizen de pensioengerechtigde leeftijd bereikt en woedt er een heftige discussie over wat er met de wijk moet gebeuren. In 2015 stelde woningcorporatie Talis dat de 220 eengezinswoningen en 8 woonblokken verouderd waren en onderhoud behoefden. Alle mogelijkheden werden onderzocht, van groot onderhoud tot sloop/nieuwbouw. Hierbij werd ook een bewonersgroep betrokken. De eerste jaren communiceerde de corporatie steeds dat ze groot onderhoud zou gaan uitvoeren. Voor Talis is verbetering van de isolatie van de eengezinswoningen een belangrijk punt. De woningen moeten minimaal energielabel B krijgen, zodat de bewoners minder energie verbruiken en de maandlasten dalen. Daarmee zal de corporatie ook in de pas lopen met het overheidsstreven om in 2050 CO2-neutraal te zijn en komt zo in aanmerking voor subsidieregelingen voor de aanpassingen.
Elders kregen Airey-complexen de status van gemeentelijk of zelfs rijksmonument
Sloop
In 2018 verandert de toon in de communicatie. Om de woningen energiezuinig te maken, zijn in de bewoording van Talis, ‘niet alleen aanpassingen in de woningen nodig, maar ook aan de gevel. Dit is een ingrijpende aanpassing. Daarom wordt nu, naast groot onderhoud, ook de optie onderzocht om de eengezinswoningen te slopen en daarvoor in de plaats nieuwe woningen te bouwen’. De appartementengebouwen, waarvan Talis een groot deel van de appartementen heeft verkocht, zijn kennelijk in een veel betere staat dan de eengezinswoningen. Overleg met de verenigingen van eigenaren in de appartementengebouwen heeft geleid tot overeenstemming over maatregelen ten aanzien van de brandwerendheid. In alle appartementen en trappenhuizen worden de voordeuren vervangen, de huurappartementen krijgen nieuwe kozijnen, een gipsplaten plafond en eventueel een nieuwe douche, keuken en toilet. De leidingen en de cv-ketels bij de huurappartementen worden vervangen waar nodig. Aan de gevel van de flats verandert niets. Kortom, de corporatie wil onderhoud uitvoeren aan de appartementen. Maar de eengezinswoningen moeten tegen de grond.
Onrust
De plannen veroorzaken grote onrust onder de bewoners, want hoe gaan de huren zich ontwikkelen? Sommige huurders zijn bang dat de woonlasten zo veel stijgen dat Jerusalem voor hen onbetaalbaar wordt en dat ze ‘hun’ wijk moeten verlaten. Talis zegt de huren wel te móeten verhogen naar € 607 tot € 651. Bestuurder Ronald Leushuis: ‘De overheid legt ons strenge eisen op voor duurzaam bouwen, terwijl ook de bouwkosten al gestegen zijn. […] voor een aantal bewoners zullen de totale maandlasten zeker stijgen. En daar zullen ook schrijnende gevallen tussen zitten’. Op dit moment liggen de huren tussen de € 310 en € 691, afhankelijk van de woonduur. Het zijn dus vooral de oudere bewoners, die al decennia in de wijk wonen, die de dupe lijken te worden. Overigens is de sloop nog geen uitgemaakte zaak. Eind 2019 kregen de bewoners individueel uitgerekend wat de gevolgen van sloop voor hen zullen zijn. Pas daarna hoeven ze voor of tegen het plan te stemmen. Wordt het afgewezen, dan is de sloop van de baan en kiest Talis voor tien jaar instandhouding.
Erfgoed
Op veel andere locaties zijn de Airey-complexen wel gesloopt. Een aantal bleef behouden en kreeg de status van gemeentelijke monument (Amersfoort, Amsterdam, Bussum, Nijmegen en Zeist). Jeruzalem in de Watergraafsmeer en het Sloterhof in Slotervaart zijn zelfs rijksmonument geworden en staan in de door oud-minister Ronald Plasterk opgestelde Top 100 Nederlandse monumenten 1940- 1958. Moet Jerusalem in Nijmegen ook behouden blijven? De woningen voldoen echt niet meer aan de huidige wooneisen, dus het lijkt uitgesloten alle Airey-wijken te behouden. Ook renovatie zal het karakter zeer waarschijnlijk aantasten. In de toch al kleine woningen is aan de binnenkant geen ruimte om de muren te isoleren. Isolatie aan de buitenzijde haalt het Aireyconcept compleet onderuit. Ontmantel een blok en breng het over naar het Openluchtmuseum, zou ik zeggen. Als aanvulling op de Jaknikker en de caravan als naoorlogs erfgoed misstaat een Airey-woning daar absoluut niet. En in Jerusalem? Daar komt gewoon nieuw erfgoed. Want Talis wil de Airey-woningen vervangen door houtskeletbouw, de zogeheten Blokje Om-woningen. Daarmee kun je op de bestaande funderingen binnen enkele weken een compleet nieuw huizenblok neerzetten. Een wijk wordt zo blokje voor blokje vernieuwd. En de bewoners die het zich kunnen veroorloven in de wijk te blijven, hoeven maar een paar weken op ‘woonvakantie’. Een nieuwe industriële oplossing om tegen lage kosten een grootschalig woonvraagstuk aan te pakken. Monumentale status te verwachten in 2069.