Botswana is een land locked state: in het zuiden en oosten grenst het aan Zuid-Afrika, in het westen en noorden aan Namibië en in het noordoosten aan Zambia en Zimbabwe. Het telt bijna 2,4 miljoen inwoners op een oppervlakte gelijk aan die van Frankrijk. Met 4,1 mensen per km2 is Botswana uiterst dunbevolkt. Gaborone, hoofdstad, regeringszetel en economisch centrum van het land, oogt modern (pas gesticht in 1964) en telt bijna 300 duizend inwoners. Gaborone ligt op slechts 15 km van de grens met Zuid-Afrika.
Botswana is de natiestaat van de Tswana; bijna 80% van de bevolking behoort tot deze etnische groep. De Tswana maakten deel uit van de Bantoe-volkeren die zich, komend vanuit het noorden, vanaf 600 na Chr. in het zuidelijk deel van Afrika vestigden. De nu gemarginaliseerde San zijn de oorspronkelijke bewoners van Botswana. Vanaf 1885 was het huidige Botswana een Brits protectoraat en heette het Beetsjoeanaland. In 1966 werd het een onafhankelijke, parlementaire republiek: the Republic of Botswana.
Nog altijd is het land lid van het Britse Gemenebest en is Engels de officiële voertaal. Vanaf 1966 vinden er om de vijf jaar democratische verkiezingen plaats waaraan altijd meerdere partijen deelnemen. De belangrijkste economische sectoren zijn mijnbouw (diamanten), toerisme en op export van rundvlees gerichte veeteelt. De import en export van goederen vinden hoofdzakelijk plaats via de Zuid-Afrikaanse havenstad Durban, gelegen aan de Indische Oceaan. De afstand van Durban naar Gaborone bedraagt over de weg ruim 900 km. Gemiddeld kost het vier dagen om goederen over dit traject per truck te vervoeren, inclusief de noodzakelijke douaneformaliteiten en laden en lossen.
Voor Afrikaanse begrippen is Botswana een welvarend land met een hoog bbp per hoofd van de bevolking: volgens de jaarlijkse World Economic Outlook van het IMF bedroeg het in 2024 20.158 dollar. De buitenlandse schuldenlast is gering en de inflatie relatief laag. Botswana is een hooggelegen ‘tafelland’ (gemiddeld 1000 meter boven zeeniveau) met weinig reliëf. 70% van het grondgebied maakt deel uit van de Kalahariwoestijn. Daarbuiten domineren graslanden en savannes. Een bijzonder ecosysteem is de Okavango Delta in het noordwesten, de grootste inland delta ter wereld. Een grote ecologische uitdaging voor het land is de toenemende droogte en daarmee samenhangende verwoestijning.
Met Botswana gaat het goed
Eind augustus werd bekend dat in Botswana de een na grootste diamant ooit was gevonden. Het bericht ging de hele wereld over. Heel bijzonder voor een land dat zelden het internationale nieuws haalt. Gewoon, omdat het al heel lang goed gaat met Botswana, en de media, als het over Afrika gaat, meer focussen op wat er allemaal fout gaat op dat continent.
De giga-diamant van 2492 karaat en een gewicht van ongeveer 500 gram werd met geavanceerde röntgentechnologie gevonden in de Karowe-mijn, in het oosten van Botswana. In 2015 haalde de Lucara Diamond Corp, de Canadese exploitant, er al een reuzendiamant van 1109 karaat naar boven. Het allergrootste exemplaar ooit, van maar liefst 3106 karaat, werd in 1905 gevonden in Zuid-Afrika. Die edelsteen is later gesplitst en verwerkt in Britse kroonjuwelen.
Het moet puur toeval zijn dat Botswana een paar weken eerder ook al met een leuk, positief bericht het internationale nieuws haalde. De atleet Letsile Tebogo bezorgde zijn land op de 200 meter de eerste gouden Olympische medaille, waarop president Mokgweetsi Masisi al zijn landgenoten een dag vrijaf gaf om dit sportieve succes groots te vieren.
Natiestaat
Botswana verkreeg haar onafhankelijkheid van de Britten in 1966 en sinds die tijd gaat het, zeker voor Afrikaanse begrippen, goed met dit land. Vooral dankzij de export van diamanten – de eerste werden al een jaar na de dekolonisatie gevonden – heeft Botswana zich volgens de Wereldbank gestaag opgewerkt tot het hogere segment van de MIC’s, de middeninkomenslanden.
Botswana wordt bijna uitsluitend bevolkt door één etnische groep, de Tswana. Zij spreken dezelfde taal, Setswana, en hebben dezelfde geschiedenis en cultuur. Botswana-kenners noemen het land dan ook met recht een natiestaat. De grenzen vallen samen met het woongebied van één dominante etnische groep. Dit is volgens dezelfde Botswana-watchers ook de belangrijkste reden dat Botswana al bijna zestig jaar een stabiele parlementaire democratie is. Hoe anders is dat in veel andere landen in Afrika, waar na de dekolonisatie, vaak door het willekeurig trekken van grenzen, multi-etnische staten zijn ontstaan. Die etnische diversiteit en/of verdeling van dezelfde etnische groep over twee aangrenzende landen is op dit continent nog altijd een voorname bron van politieke en economische instabiliteit.
Democratic backsliding
De vijfjaarlijkse nationale verkiezingen worden sinds de onafhankelijkheid altijd gewonnen door de Botswana Democratic Party (BDP). Die levert daarmee ook steeds de president. Bij de laatste verkiezingen in 2019 behaalde de BDP 53% van de stemmen, goed voor 38 van de 57 zetels in het parlement. Na de verkiezingen van 2014 verenigde zich een aantal oppositiepartijen tot de Umbrella for Democratic Change (UDC). Deze nieuwe partij behaalde in 2019 36% van de stemmen en kreeg daarmee 15 parlementszetels. De meest recente verkiezingen vonden plaats op 30 oktober jl.
In de Democracy Index van The Economist behaalde Botswana in 2023 een 7,7 (op een schaal van 0-10), samen met Kaapverdië de hoogste score van Afrika. Hoewel… in de Democracy Indices 2024 van het V-Dem Institute (verbonden aan de universiteit van Götenborg) valt te lezen dat in Botswana de afgelopen tien jaar sprake is van democratic backsliding. Het Zweedse instituut classificeert Botswana nu als een democratie die zich bevindt in een grijs gebied tussen ‘electorale democratie’ en ‘electorale autocratie’. De belangrijkste oorzaak voor de terugval is volgens het instituut dat de verkiezingen weliswaar altijd vrij en eerlijk zijn, maar dat de regerende BDP overduidelijk beschikt over institutionele voordelen, die andere partijen niet hebben.
Daar staat tegenover dat volgens de Corruption Perceptions Index van Transparency International Botswana in 2023 na de Seychellen en Kaapverdië nog altijd het minst corrupte land van Afrika is. Het niveau van de corruptie is vergelijkbaar met dat van Spanje en Botswana scoort op dit gebied beter dan Italië.
Wat betreft de persvrijheid valt er volgens Reporters without Borders nog wel wat te verbeteren in Botswana. De president en de regering bepalen nog altijd in sterke mate het beleid van de nationale omroep. Ook de private media staan onder supervisie van de Botswana Communications Regulatory Authority (Bocra), die rechtstreeks rapporteert aan de regering.
Botswana is na de Seychellen en Kaapverdië het minst corrupte land van Afrika
Een ander vlekje op het in algemene zin positieve blazoen van Botswana is dat het land nog altijd – als enige in het zuidelijk deel van Afrika – de doodstraf kent, zij het dat die slechts mondjesmaat wordt uitgevoerd. Sinds de onafhankelijkheid zijn er 38 doodsvonnissen voltrokken, altijd door ophanging. Voorstanders van de doodstraf in Botswana wijzen steevast op de afschrikkende werking: zware criminaliteit komt in Botswana nauwelijks voor.
Bij al deze parameters moeten we wel beseffen dat we daarmee door een westerse bril naar de politieke inrichting van een land in Afrika kijken. Het is de vraag of dat in alle opzichten terecht is.
Diamanten
In Botswana worden substantiële hoeveelheden koper, goud, nikkel en steenkool gewonnen en ook de export van rundvlees en het luxe safaritoerisme leveren veel buitenlandse valuta op. Maar de export van diamanten is met voorsprong de belangrijkste inkomstenbron voor het land. In 2022 exporteerde Botswana voor zo’n 7 miljard dollar aan deze kostbare edelsteen; goed voor een bijdrage van 16% aan het bruto binnenlands product (bbp). In 2023 werd Botswana zelfs de grootste exporteur van diamanten ter wereld, toen het de koppositie overnam van Rusland. Dat had alles te maken met de sancties die westerse landen Rusland oplegden na de inval in Oekraïne.
Sinds 2023 is Botswana ’s werelds grootste exporteur van diamanten
De ontdekking en exploitatie van diamanten hebben Botswana in zestig jaar getransformeerd van een van de armste tot een van de welvarendste landen van Afrika. Deze export maakte investeringen mogelijk in andere sectoren van de economie en ook in infrastructuur, onderwijs en gezondheidszorg.
Debswana
Vier van de belangrijkste diamantmijnen in Botswana worden geëxploiteerd door Debswana, een in 1969 opgerichte joint venture van de Botswaanse overheid met De Beers Group. Dit laatste, van oorsprong Zuid-Afrikaanse, concern behoort met een marktaandeel van 35% tot de grootste producenten van ruwe diamanten in de wereld. De Beers Group exploiteert niet alleen diamantmijnen in Botswana, maar ook in Zuid-Afrika, Namibië en Canada. Het is een dochter van Anglo American, een internationaal opererend mijnbouwbedrijf met hoofdkantoren in Londen en Johannesburg. Anglo American heeft 85% van de aandelen van De Beers Group in handen, de overige 15% is in het bezit van de Botswaanse overheid. Maar Botswana is een open economie, dus er zijn ook andere mijnbedrijven actief bij de winning van diamanten, zoals de Canadese Lucara Diamond Corp, die recentelijk de op een na grootste diamant ooit vond.
Nationale en internationale ngo’s erkennen volmondig het grote belang van de diamantwinning voor de Botswaanse economie. Maar ze zijn kritisch over de arbeidsomstandigheden voor de mijnwerkers en de impact van de mijnbouw op de natuurlijke omgeving (bodemerosie) en het grondwater. Kritiek is er ook op het feit dat leden van de San, de oorspronkelijke inwoners van Botswana, al twee keer gedwongen werden te verhuizen, omdat Debswana in hun leefgebied onderzoek wilde doen naar mogelijk nieuwe diamantvoorraden.
National Development Plan
De zittende regering onder leiding van president Mokgweetsi Masisi zoekt naarstig naar mogelijkheden om de economie minder afhankelijk te maken van de export van diamanten. Men is zich ook terdege bewust van de toenemende concurrentie van synthetische diamanten. In 2022 groeide de vraag naar kunstmatig geproduceerde diamanten met bijna 40%, waardoor de prijs van natuurlijke diamanten in 2023 met 15% daalde.
Het toerisme – vóór de covid-pandemie goed voor 15% van het bbp – komt nu weer goed op gang (zie kader). En omdat onder president Masisi de relatie met China sterk is verbeterd, dienen zich nieuwe mogelijkheden aan voor de export van rundvlees.
In het vigerende National Development Plan (NDP) staat nadrukkelijk dat Botswana zich meer wil profileren in de industrie (diamantbewerking, voedingsmiddelen, glas en leer) en in de dienstensector. Botswana wil op het gebied van de gezondheidszorg, toerisme, ict en financiële dienstverlening een aantal hubs creëren die ook de integratie met de buurlanden zouden kunnen bevorderen.
Botswana wil zich meer profileren in de industrie- en dienstensector
In elk NDP wordt het belang onderstreept van een goede relatie met Zuid-Afrika. Botswana kan zich geen onenigheid met de zuiderbuur permitteren. Als land locked state is het voor de buitenlandse handel zeer afhankelijk van de Zuid-Afrikaanse infrastructuur. Gelukkig heeft het land in Zuid-Afrika veel krediet: ten tijde van de struggle tegen de apartheid was Botswana een trouwe bondgenoot. ANC-strijders die gezocht werden door het apartheidsregime, konden in Botswana altijd rekenen op een veilig onderkomen.
Hiv/aids
Net als Zuid-Afrika werd Botswana aan het eind van de vorige eeuw keihard getroffen door de hiv/aidsepidemie. Nog altijd zijn er naar schatting van Unaids in Botswana zo’n 360 duizend mensen (15% van de bevolking) geïnfecteerd met het virus. Botswana was in 2002 het eerste land dat hiv-dragers gratis anti-retrovirale medicatie beschikbaar stelde en tegelijkertijd – met steun van de Bill and Melinda Gates Foundation – zwaar inzette op de preventie van de moeder-op-kind-overdracht van het virus. Voor Botswana is het een geruststellende gedachte dat het land de verdere bestrijding van hiv ook in de nabije toekomst kan financieren met de export van diamanten.
Na de export van diamanten is toerisme de belangrijkste inkomstenbron voor Botswana. Het richt zich vooral op exclusieve vormen van ecotoerisme. Prijzen van verblijfsaccommodaties en (vaak gepersonaliseerde) safari’s zijn in Botswana dan ook pittig.
De meeste toeristen komen uit de Verenigde Staten, Duitsland en Groot-Brittannië. Velen combineren hun bezoek aan Botswana met een trip langs de toeristische highlights van Zuid-Afrika (Kaapstad), Namibië (Sossusvlei en Etosha) en de Victoria-watervallen op de grens van Zambia en Zimbabwe. Ook Chinese toeristen hebben Botswana ontdekt. Sinds de beëindiging van de covid-pandemie bezoeken elk jaar weer een kleine 200 duizend buitenlandse toeristen het land.
Belangrijkste trekpleisters zijn de Okavango Delta in het noordwesten en Chobe National Park in het noordoosten, beide met een ongekende biodiversiteit. Chobe is vooral bekend vanwege de grote populatie Afrikaanse olifanten die daar leeft. Slechts een heel beperkt deel van de toeristen brengt ook een bezoek aan de twee grootste steden Gaborone en Francistown.
In geen enkel ander Afrikaans land leven zo veel olifanten als in Botswana: meer dan 130 duizend dieren, een derde van alle Afrikaanse olifanten die er op de wereld rondlopen. Het aantal groeide er explosief nadat de regering in 2014 de jacht op olifanten verbood. De dikhuiden begaven zich daarna steeds vaker buiten de parken en deden zich daar tegoed aan landbouwgewassen en vielen soms mensen aan. Op aandringen van de lokale gemeenschappen besloot de regering daarom in 2019 de jacht op olifanten weer beperkt toe te staan. Ook gefortuneerde toeristen kunnen sindsdien tegen flinke betaling een olifant afschieten en een jachttrofee (denk aan een opgezette olifantenkop) mee naar huis nemen. Van de opbrengst financiert Botswana mede het beheer van de wildparken. De inkomsten komen deels ook ten goede aan de bevolking die rondom Chobe NP woont.
De Duitse minister van Milieu Steffi Lemke besloot begin dit jaar de import van jachttrofeeën aan banden te leggen. Dit tot woede van de Botswaanse president Masisi, die daarop dreigde Duitsland 20 duizend olifanten ‘cadeau’ te doen. Omdat Duitsland dit niet echt serieus nam, dreigt Masisi nu diezelfde 20 duizend olifanten af te schieten. Het vlees van de dode dieren wil hij vervolgens uitdelen aan de allerarmsten in zijn land, die lijden onder wat de president ‘de zwaarste droogte in vijftig jaar’ noemt. Het is de vraag of de Duitse regering dit nieuwe dreigement wél serieus neemt.
Laatste nieuws: voor het eerst in 58 jaar nieuwe partij aan de macht
Het oktobernummer van Geografie (2024-08), met daarin dit artikel over Botswana, lag al bij de drukker toen de verrassende uitslag bekend werd van de verkiezingen van 30 oktober. Voor het eerst sinds de onafhankelijkheid in 1966 (58 jaar geleden!) heeft een andere partij dan de Botswana Democratic Party (BDP) de landelijke verkiezingen gewonnen. Een coalitie van oppositiepartijen, de Umbrella for Democratic Change (UDC), krijgt nu een stevige meerderheid in het parlement.
Direct nadat de uitslag van de verkiezingen bekend werd, erkende zittend president Mokgweetsi Masisi de grote nederlaag van zijn partij. ‘Hoewel ik wilde aanblijven als uw president, respecteer ik de wil van het volk en feliciteer ik de nieuw verkozen president. Ik zal een stap opzijzetten en de nieuwe regering steunen’, zei Masisi tegen journalisten in de hoofdstad Gaborone. Met die uitspraak houdt hij de reputatie van zijn land als stabiele democratie in stand. Hij zal opgevolgd worden door UDC-leider Duma Boko.
BRONNEN
- wikipedia.org/wiki/Botswana (zeer uitgebreid én zeer up to date!)
- Recente wetenschappelijk artikelen over Botswana op de site sciencedirect.com
- Twee bezoeken aan Botswana, in 2014 en 2016.