Ons broze moment

In het najaar verscheen eindelijk een populairwetenschappelijk boek over het klimaat van het verleden. In Our Fragile Moment laat de Amerikaanse klimaatwetenschapper Michael Mann zien dat onze beschaving zich mede heeft kunnen ontwikkelen dankzij een bijzonder stabiel klimaat in de afgelopen zesduizend jaar, ons broze moment. Vervolgens gebruikt hij 4,5 miljard jaar klimaatgeschiedenis om zichtbaar te maken wat ons te wachten staat bij geen, huidig en extra klimaatbeleid. Zijn boodschap is dat we niet te laat zijn, maar nu wel moeten doorpakken.

De hockeystick

Michael Mann is een grote naam in de klimaatwetenschap. Met een eind jaren 1990 gepubliceerde grafiek prijkte hij op de voorpagina van het IPCC-rapport van 2001. De op een hockeystick lijkende grafiek laat zien dat de opwarming van de afgelopen eeuw vergeleken met klimaatvariaties in de negenhonderd jaar daarvóór extreem is. Er kwam felle kritiek op Manns grafiek. De onderliggende boomring-, koraal- en (meer)sedimentgegevens zouden zo gemanipuleerd zijn, dat er altijd een grafiek in de vorm van een hockeystick uit moest komen.

De critici hebben een punt. De hockeystick is een nogal eendimensionale weergave van het klimaatvraagstuk, namelijk de luchttemperatuur gemiddeld over de hele aarde. Je kunt je om allerlei redenen afvragen in hoeverre die wereldgemiddelde luchttemperatuur goed gereconstrueerd wordt door de hockeystick – wat de critici ook deden. Maar nog veel belangrijker is de vraag of de wereldgemiddelde luchttemperatuur wel een goede maat is voor klimaatverandering.

Je ziet hierin de reductionistische inslag van Mann, die werd opgeleid als natuurkundige. In zijn boek blijft hij hameren op de boodschap die de hockeystick in al zijn eenvoud overbrengt. Keer op keer komt Mann terug op de Equilibrium Climate Sensitivity (ECS) en de Earth System Sensitivity (ESS), maten voor de mondiale temperatuurverandering als gevolg van een verdubbeling van de koolstofdioxideconcentratie, om vervolgens te concluderen dat die verandering afhankelijk is van de startpositie. Een aarde met ijskappen reageert heel anders op extra broeikasgassen dan een aarde zonder.

Valkuil

Toch stelt Mann al op pagina 4 van Our Fragile Moment dat we wetenschappelijke onzekerheid moeten omarmen. Zijn verhaal is er een van complexiteit en multicausaliteit, hoezeer hij zelf ook telkens weer in de valkuil lijkt te stappen zaken te vereenvoudigen tot één getal, grafiek of oorzaak. Indirect laat Mann daarmee zien hoe het hedendaagse publieke debat met overmatige simplificatie is vervuild, en hoe dat een voedingsbodem vormt voor fake news. Hij laat zien hoe belangrijk diepgaande kennis is, juist in een tijd met internet, niet alleen om misvattingen te corrigeren, maar vooral om überhaupt een betekenisvol maatschappelijk debat te kunnen voeren.

Hysterese

Voordat hij echt losgaat, introduceert en bediscussieert Mann een aantal cruciale concepten. Zo spreekt hij over de paradoxale aard van het klimaatsysteem als tegelijkertijd robuust (veerkrachtig) én broos (kwetsbaar). Hij maakt daarbij een vergelijking met een catamaran: een boot die heel stabiel is bij kleine golven, maar juist niet bestand is tegen grote golven.

De ijskap van Groenland zou waarschijnlijk nu niet meer ontstaan, maar door zijn witte oppervlak en grote hoogte kan de ijskap wat extra planetaire hitte hebben. Dit verschil in omstandigheden waaronder iets ontstaat en verdwijnt, wordt hysterese genoemd, een soort vertraging op het bereiken van een kantelpunt in het klimaatsysteem.

West-Antarctische ijskap

Grote zorgen heeft Mann daarom niet over Groenland, maar over de West-Antarctische ijskap. Die kent met de Ronne en Ross ice shelves namelijk twee over zee hangende delen. Mann betwijfelt of dit soort shelf-ijs aan hysterese onderhevig is. Hij oppert dat de hoge zeespiegel in het vorige interglaciaal, het Eemien, grotendeels te wijten was aan het smelten van dit shelf-ijs. Hij acht het daarom mogelijk dat de West-Antarctische ijskap deze eeuw instort, met enkele meters zeespiegelstijging tot gevolg. Maar, voegt hij aan het eind van zijn boek toe, zee-ijs en koud smeltwater lijken het shelf-ijs wel enigszins te beschermen, waardoor een rampzalig scenario alleen bij ontoereikend klimaatbeleid waarschijnlijk is.

Oceanen

Een echt horrorscenario schetst Mann voor de oceanen. Hij wijst de lezer op de situatie bij de Perm-Trias-massa-extinctie, circa 251 miljoen jaar geleden. De uitstoot van koolstofdioxide door exceptioneel vulkanisme in Siberië zou destijds hebben geleid tot opwarming, verzuring, verlies van zuurstof en waterstofsulfide-vergiftiging in de oceanen, waardoor 96% van de mariene soorten uitstierf. Hoewel een dergelijk scenario wel erg ver gaat, is biogeochemische ontregeling (van de biologie, geologie en chemie, red.) van de oceanen wel degelijk een van de grootste risico’s – voor de voedselproductie en voor de koolstofkringloop. 

Maar, stelt Mann gerust, 55 miljoen jaar geleden leidde een extreme koolstofpuls bij het Paleoceen-Eocene thermisch maximum (PETM, een plotselinge wereldwijde temperatuurstijging van meer dan 5 °C, red.) niet tot massaal uitsterven in de oceanen.

Polemisch

De stijl van Mann is polemisch. Als wetenschapper-activist wil hij zijn lezers overtuigen, grappig genoeg niet van een extreem standpunt, maar van een middenweg. Klimaatbeleid is urgent nodig, het kan én het is niet te laat. Onderweg maakt hij korte metten met de opmerking van sommige paleoklimatologen dat ‘het klimaat altijd veranderd is’. Even genadeloos kraakt hij de opvatting dat het veronderstellen van een invloed van klimaat op de samenleving per definitie een verderfelijke vorm van fysisch-determinisme is. Mann gaat daarbij zelfs zover het ontkennende kamp neer te zetten als een product van een fascistische agenda.

In die zin is Our Fragile World een Amerikaans boek van een man die zijn hele loopbaan dwarsgezeten is door obscure partijen, gefinancierd door belangen in de fossiele energie. 

Toch is er wel een parallel met Nederland te herkennen. In plaats van dat de overheid massaal sociale huurwoningen isoleert (en bouwt), leggen politiek links en rechts de bal nadrukkelijk bij de grote bedrijven. Ook in Nederland krijgen partijen die het anti-klimaatsentiment opstoken en uitbuiten, nog altijd een groot podium. Marketing die ons reptielenbrein aanspreekt, heeft vrij spel.

Kennis als tegenmacht

Wat Mann treffend laat zien, is het belang van kennis als tegenmacht. De focus op eendimensionale indicatoren in combinatie met veel te weinig aandacht voor complexiteit en multicausaliteit in het onderwijs creëert een publiek debat waarin voortdurend de verkeerde vragen worden gesteld. De vraag is niet of we klimaatbeleid moeten voeren, en ook niet hoe snel, maar hoe. Informatie op internet over klimaatverandering is onleesbaar zonder de kennis van Mann, maar die kennis is moeilijk leesbaar zonder een gestructureerde fundamentele kennis van (paleo)klimaat en samenleving. Het wijdverspreide pleidooi tegen kennis, dat steeds luider klinkt, ondermijnt niet alleen de rol van kennis als tegenmacht, maar drukt ook de wezenlijke vraag over welke kennis naar de achtergrond.

De snelheid van onze broeikasgasemissies is ongekend in de geologische geschiedenis. Dat maakt elke vergelijking ingewikkeld en Mann lijkt daarom een voorliefde voor extreme gebeurtenissen te hebben. De onzekerheid is daardoor groot, maar dat pleit vooral voor actie. De hoge snelheid heeft immers extreme risico’s, maar biedt ook mogelijkheden. Als de samenleving eenmaal klimaatneutraal is, kunnen we actief broeikasgassen uit de lucht gaan filteren en een klimaatpositieve samenleving worden. Onze puls wordt daardoor zo kort, dat de oceanen en ijskappen van Groenland en Antarctica alleen wat van schrik verbleken, maar al snel weer overgaan tot de orde van de dag.

Persoonlijk betrokken

In het laatste hoofdstuk van Our Fragile World wordt Mann persoonlijk. In de zomer van 2017 strandde hij met zijn gezin in Phoenix. Het was 49 °C, waardoor de lucht te ijl was voor vliegtuigen om op te stijgen. Om drie uur ’s nachts stond zijn 11-jarige dochter in paniek naast zijn bed, ze kwam adem tekort. Ze bleek een vorm van astma te hebben, die getriggerd wordt door hoge ozonconcentraties als gevolg van de extreme hitte. Moge dat beeld van de jonge generatie happend naar lucht bij ons blijven in de strijd tegen de krachten in onze samenleving die Mann fascistisch noemt.

Als wetenschappers en leraren hebben we altijd moeite met activisme. Er is een neutraliteit die we hebben te betrachten. Maar toch, ik ken geen enkele geschiedenisleraar die gaat discussiëren over de waarheid of onwenselijkheid van de Holocaust. Integendeel, de vraag gaat direct een stap verder: hoe voorkomen we iets dergelijks in de toekomst? Diezelfde vraag moeten we stellen, keer op keer, over het klimaat. Want alleen dan kan ons ‘broze moment’ voortduren.

BRONNEN

• Mann, M.E. (2023). Our Fragile Moment. Scribe.
• Ruddiman, W.F. (2013). Earth’s climate, past and future. Freeman.