Ontstaan van de Oekraïense grenzen

Op 28 februari jl. gaf Leo Paul in een snel georganiseerd KNAG-webinar aan AK-docenten uitleg over het ontstaan van de Oekraïense grenzen, om te gebruiken in hun lessen. Dit artikel vormt hiervan de weerslag, met de nodige aanvullingen naar aanleiding van vragen.

President Poetin is met zijn Russische troepen Oekraïne binnengevallen, omdat dit land volgens hem geen bestaansrecht heeft. Met deze oorlog wil hij de eenheid van Rusland, Belarus (Wit-Rusland) en Oekraïne herstellen. Poetin beschouwt het als een historische vergissing dat Lenin in 1919 het Slavische deel van het Russische Rijk opsplitste, een gebied met één stam (Kiev Roes in 988, figuur 1) en één taal (met Oekraïense en Wit-Russische dialecten). Een kaart op een nationalistische Russische website geeft deze visie overduidelijk weer. De titel luidt: ‘Russische geschenken aan Oekraïne’ (figuur 2).

Kiev Roes

Waarom is Kiev Roes voor zowel Rusland als Oekraïne zo belangrijk? In 988 bekeert vorst Vladimir (Volodomyr in het Oekraïens) zich in Kiev tot het christendom. Hij kiest daarbij voor de Byzantijnse variant. Niet zo vreemd, omdat Byzantium in die tijd een machtig economisch en militair rijk is. Kiev is daardoor de bakermat van wat we nu Rusland en Oekraïne noemen.

In 1240 wordt de stad onder de voet gelopen door het Kanaat van de Gouden Horde (Mongolen en Tataren). Een deel van de daar wonende Oost-Slaven trekt naar het noordoosten en sticht het Moskovische Rijk, de latere kern van het Russische imperium. Een ander deel trekt naar het westen, naar het Centraal-Europese Galicië en Wolynië (figuur 3).

De eeuwen daarna wordt deze groep gedomineerd door Polen en Litouwen. De taal die men spreekt, wordt verrijkt met Poolse leenwoorden. Deze groep, die we voor het gemak ‘Oekraïners' noemen, verzet zich tegen de Poolse landadel en verovert gebieden in het oosten, met hulp van de kozakken in het zuiden. Onder leiding van Bohdan Chmelnytsky ontstaat in 1649 het Hetmanaat, de kern van het huidige Oekraïne. Chmelnytsky denkt in de Russische tsaar Aleksej een bondgenoot te hebben gevonden in de strijd tegen de Polen. Maar het in 1654 gesloten verdrag van Perejaslav is voor tsaar Aleksej geen overeenkomst van gelijken. Hij ziet hierin de hereniging van de volkeren die in 1240 uiteen zijn gedreven. Hij noemt zich vanaf dat moment alleenheerser van heel Groot- en Klein-Rusland – de naam Oekraïne wordt lange tijd niet door Russen gebruikt. De autonomie van het Hetmanaat verdwijnt, en de Oekraïense taal en cultuur worden onderdrukt, met perioden van gecontroleerde tolerantie. Maar ondergronds groeit het Oekraïense nationalisme, aangewakkerd door de dichter Taras Sjevtsjenko (1814-1886), die de Oekraïense literaire taal vastlegt.

Koloniaal rijk van Rusland

Ondertussen is het koloniale rijk van Rusland vanuit Moskou gestaag uitgebreid. Aan het eind van de 18e eeuw verovert tsarina Catharina de Grote belangrijke gebieden in het zuiden, en bereikt de Zwarte Zee (figuur 4). Tot dan toe wordt dit gebied beheerst door de Ottomanen (het Ottomaanse Rijk) en de Krim-Tataren (kanaat van de Krim). Het wordt het ‘Wilde Veld’ genoemd, een dunbevolkte steppe. Maar het vruchtbare gebied wordt snel gekoloniseerd door de Russen. De belangrijke havensteden Odessa, Cherson en Marioepol worden in die tijd gesticht. Het veroverde gebied heet voortaan Novorossia (Nieuw-Rusland), een term die Poetin later vaak zal gebruiken. De bevolking groeit snel: van 600.00 mensen in 1780 naar 6,3 miljoen in 1898. De kolonisten komen overal vandaan, maar de meesten zijn Oekraïners (50% in 1900, tegen 20% Russen).

Rond 1900 wonen er ongeveer 22 miljoen Oekraïners in Rusland en 4 miljoen in Oostenrijk-Hongarije (vooral het Poolse deel). Aan beide kanten van de grens worden in 1918 onafhankelijke (socialistische) Oekraïense republieken uitgeroepen, die zich in 1919 verenigen. Maar deze republiek wil zich helemaal losmaken van Rusland en dat is niet de bedoeling. Moskou maakt snel een einde aan deze onafhankelijkheid.

Sovjetstaat Oekraïne

Na de Russische Revolutie (1917) breekt een burgeroorlog uit tussen de Roden (bolsjewieken/ communisten) en de Witten (mensjewieken en Russische adel), die pas in 1920  ten einde komt door de Rode verovering van de Krim op de Witten. De bolsjewieken leggen al in 1919 de grenzen vast van de latere Oekraïense Sovjetstaat (nu onder gezag van Moskou), op basis van de spreiding van de Oekraïense bevolking. Inclusief Novorossia, waar de Oekraïners op dat moment de grootste groep vormen.

In 1922 wordt de Sovjet-Unie formeel gesticht, met aanvankelijk vier Sovjetrepublieken: Rusland, Oekraïne, Wit-Rusland en Transkaukasië. De Sovjetrepublieken moeten ‘nationaal in vorm, maar socialistisch qua inhoud’ zijn. Ze worden gedragen door de titulaire natie (de grootste etnische groep, met taal als belangrijk gegeven). Het bestaan van een aparte Oekraïense natie wordt op dat moment dus erkend. De bolsjewieken kiezen vooral uit tactische overwegingen voor omarming van nationale diversiteit (zie ook Germ Janmaat in Geografie mei 2014). De niet-Russen hebben in het tsarenrijk immers te maken gehad met sterk Russisch chauvinisme en imperialisme. In de nieuwe heilstaat moet dit vijandbeeld verdwijnen. In de jaren 1920 geldt zelfs de politiek van de korenizatsiia: de nationale talen en cultuur worden sterk gestimuleerd in de niet-Russische deelstaten. Ook in Oekraïne geeft deze politiek een enorme impuls aan onderwijs en publicaties in de eigen taal. Zo willen de bolsjewieken een ‘nationaal’ communistisch kader vormen in elke bestuurlijke eenheid. De nationale identiteiten zullen volgens de Sovjetleiders automatisch verdwijnen en plaatsmaken voor een Sovjet-identiteit, gebaseerd op de marxistisch-leninistische ideologie, met een superieur politiek en economisch systeem.

Grenscorrecties jaren 1920

Tot 1928 worden de grenzen van Oost-Oekraïne op diverse plekken aangepast, blijkt uit onderzoek van de historicus Stephan Rindlisbacher (figuur 5). In 1920 wordt het westelijke deel van de Donbas bij Oekraïne gevoegd, zodat het belangrijke kolen- en staalgebied in één republiek komt te liggen. Want naast het etnisch uitgangspunt is de gedachte dat de Sovjet-Unie volgens economische principes moet worden opgebouwd. Productieketens mogen niet onderbroken worden en steden moeten verbonden blijven met hun ommeland. Maar deze twee uitgangspunten voor territoriale afbakening (etniciteit/taal en economie) blijken niet altijd verenigbaar, waardoor tal van grensconflicten ontstaan. Zo verlangt de regio van de Noordelijke Kaukasus (onderdeel van Rusland) toegang tot de diepzeehaven Taganrog aan de Zwarte Zee, waardoor het oostelijke deel van de Donbas in 1924 van de Oekraïense naar de Russische Sovjetrepubliek verschuift. Het economische hart van Donbas blijft echter in Oekraïne.

Tal van grensconflicten slepen zich voort. Daarom wordt in 1924 een commissie gevormd met Oekraïense en Russische vertegenwoordigers, die voor de moeilijke opgave staat de tegenstrijdige uitgangspunten te verenigen. Beide nationaliteiten komen met historische claims en kaarten van de spreiding van nationale groepen, maar veel gebieden hebben een gemengde bevolking, waarvan de leden zich niet altijd identificeren met een natie. Bij de vredesonderhandelingen in Parijs na de Eerste Wereldoorlog hebben de overwinaars ook al vastgesteld dat het principe van nationale zelfbeschikking (met de Amerikaans president Wilson als groot voorstander) in de praktijk moeilijk uitvoerbaar is. Het werk van de Russisch-Oekraïense commissie leidt tot een paar kleine grenscorrecties, en bij moeilijke kwesties hakt de centrale leiding in Moskou de knoop door, meestal in het voordeel van de Russische deelrepubliek. De notulen van de commissie laten zien dat de lokale bevolking flink lobbyt vanuit eigenbelang. Er worden praktische voorbeelden ingebracht: zo is er in het oosten een stad doormidden gesneden door een grens die de loop van een spoorlijn volgt: Chertkovo hoort bij Rusland, Milove bij Oekraïne. Op een dag rijdt de stoomtrein een persoon aan: zijn benen liggen aan de Russische kant, het hoofd bevindt zich aan Oekraïense zijde. Een grote menigte verzamelt zich bij de plek van het ongeval, ruziënd over de vraag wie een politierapport moet opmaken en wat er met het lichaam moet gebeuren. Maar tot een grenswijziging komt het niet: tot op de dag van vandaag ligt de stad in twee landen. Het is op 24 februari 2022 een van de plaatsen waar het Russische leger binnenvalt.

Stalinistische terreur

In 1928 komt Stalin aan de macht en beginnen de van bovenaf georganiseerde planeconomie en de centralisatie van de macht. In 1936 vermeldt de nieuwe grondwet dat de Sovjet-Unie bestaat uit Sovjetrepublieken, autonome republieken, autonome regio’s en nationale gebieden, maar dat die moeten opereren als één socialistische unie. De Sovjetrepublieken hebben op papier het recht van afscheiding, maar het is niet de bedoeling dat ze daarvan gebruikmaken. Tot aan het eind van de Sovjet-Unie in 1991 blijft de bestuurlijke indeling gebaseerd op het nationale principe, maar dit is vooral een politiek van repressieve tolerantie. In de praktijk is de Russische taal dominant. Gedurende de eerste fase van Stalins Grote Terreur (1936-1938) worden massaal nationale leiders opgepakt, omdat ze ‘agenten van het kapitalisme’ zouden zijn. Oekraïne lijdt dan al onder de van bovenaf georganiseerde hongersnood (holodomor), die in 1932-1933 miljoenen mensen het leven heeft gekost. Het is Stalins wrede antwoord op het verzet van Oekraïense boeren (koelakken) die weigeren mee te werken aan de collectivisatie van de landbouw. Ook prominent aanwezig in het collectieve geheugen van Oekraïners zijn de goelags (strafkampen) van Stalin en het enorme aantal slachtoffers tijdens de Tweede Wereldoorlog (het hoogste aantal doden per hoofd van de bevolking van alle Sovjetrepublieken).

Grenscorrecties na 1930

In het geheime Molotov-Ribbentroppact, een niet-aanvalsverdrag tussen nazi-Duitsland en de Sovjet-Unie, verdelen Hitler en Stalin het tussenliggende Polen onderling. In 1939 wordt dit land van twee kanten aangevallen: op 1 september door Duitsland, op 17 september door de Sovjet-Unie. Daardoor krijgen de Sovjetrepublieken Wit-Rusland en Oekraïne hun westelijke uitbreiding. Dit blijft zo na de oorlog, waardoor een groot deel van Galicië, met de zeer nationalistische stad Lviv en de wijde omgeving, bij Oekraïne komt, net als de regio Transkarpathië met onder andere een Hongaarse minderheid. Volgens de Sovjetpropaganda worden in 1939 ‘de Oekraïense landen verenigd’. Op een schilderij van Mychaljo Chmelko verwelkomen de ‘westelijke’ Oekraïners Stalin en Chroesjtsjov (op dat moment partijchef van de Oekraïense Sovjetrepubliek) als bevrijders.

In 1954, een jaar na Stalins dood, doet zijn opvolger Chroesjtsjov het schiereiland de Krim cadeau aan Oekraïne. Het is een symbolische daad, officieel om driehonderd jaar broederschap tussen beide volkeren te vieren. Maar de belangrijkste reden is dat de landbouw op het schiereiland afhankelijk is van irrigatiewater dat wordt aangevoerd vanuit Oekraïne. Het is handiger alles bij één unierepubliek onder te brengen. Een goede gedachte, want na de annexatie van de Krim door Rusland in 2014 ontstaat een groot waterprobleem, omdat Oekraïne de aanvoer van irrigatiewater blokkeert (zie artikel Donkers, Rusland vernietigt waterblokkade Krim).

Onafhankelijke landen

In 1991 implodeert de Sovjet-Unie en worden de unierepublieken plotseling onafhankelijke landen. Het nieuwe Rusland erkent de jaren daarna de territoriale soevereiniteit van de buurlanden. Als Vladimir Poetin in 2000 aan de macht komt, noemt hij het uiteenvallen van de Sovjet-Unie echter de grootste geopolitieke catastrofe van de 20e eeuw. Hij creëert bevroren conflicten in Transnistrië (Moldavië), Abchazië en Zuid-Ossetië (Georgië) én in Oekraïne. Regelmatig heeft hij het over ‘Novorossia’, zoals in 2014: ‘Dit is Novorossia: Charkov, Loegansk, Donetsk, Cherson, Odessa. Dit hoorde allemaal niet bij Oekraïne onder de tsaren. Al deze gebieden werden bij Oekraïne gevoegd door de Sovjetregering. Alleen God weet waarom.’

Al lange tijd probeert president Poetin Oekraïne in de Russische moederschoot terug te krijgen, met een claim op de oudste rechten (verovering in de 18e eeuw), de oorsprong van Kiev Roes en het ontkennen van de Oekraïense natie. Tijdens de Oranjerevolutie in 2004 en de Euromaidanrevolutie in 2014 verdedigen de Oekraïners de democratie, inclusief het recht om aansluiting te krijgen met het Westen (zie Geografie mei 2014). Rusland reageert met de annexatie van de Krim en de installatie van marionettenregeringen in de zelfuitgeroepen volksrepublieken in de Donbas, in het oosten in 2014. Het Oekraïense nationalisme krijgt hierdoor een enorme boost.

Russisch-orthodoxe kerk

De acties van Poetin krijgen volop steun van patriarch Kirill van de Russisch-orthodoxe kerk, met wie Poetin vecht tegen het zedelijk verval in het Westen. Volgens Kirill ligt de kern van de noodzakelijke inval in 2022 bij de gayprides in Kiev. Tegen de achtergrond speelt mee dat de orthodoxe kerk van Oekraïne zich in 2018 heeft losgemaakt van de Russisch-orthodoxe kerk. Bedenk daarbij dat Moskou zichzelf ziet als ‘het derde Rome’. Want na de val het Romeinse Rijk is de kern van het christendom verschoven naar het Byzantijnse Rijk. Maar met de val van Constantinopel in 1453 leeft het ware christendom voort in Moskou (daar beland door de val van Kiev in 1240, het tweede Rome).

Het zijn historische details die ons westerlingen weinig zeggen, maar ze zijn essentieel om enigszins te vatten wat Poetin drijft. Naast een moderne kruistocht voor christelijke waarden gaat het om de herovering van de gebieden die tot het Russische tsarenrijk hebben behoord. En om het behoud van de macht teneinde grote interne economische problemen te maskeren. Een gevaarlijke cocktail.

BRONNEN:

• Jansen, M. (2014). Grensland. Een geschiedenis van Oekraïne. Amsterdam: Van Oorschot.
• Rindlisbacher, S. (2018). From space to Territory: Negotiating the Russo-ukrainian Border, 1919–1928. Revolutionary Russia, 31:1, 86-106.