Post Tenebras Lux

Een koude wind waait over het IJ. Ons oorspronkelijke plan om Amsterdam-Noord te verkennen besluiten we in te ruilen voor een bezoek aan filminstituut Eye. Daar draait de nieuwste film van Carlos Reygadas. Deze Mexicaan heeft mij een aantal jaar terug diep getroffen met zijn eerste grote film Japón, waarin een stedeling afreist naar een afgelegen kloof om zichzelf het leven te ontnemen. Ook de film van deze middag, Post Tenebras Lux, toont de gepijnigde ziel van stedelingen.

De industriële samenleving die de basis vormt voor de enorme verstedelijking van de wereld wortelt in een ver verleden. Eindeloze tropische moerassen leverden de steenkool voor de eerste industrie in Engeland en Wales. Plankton in ondiepe zeeën zorgde voor de aardolie waarop de petrochemische industrie in de Rotterdamse haven draait. Het wezen dat fabrieken zou bouwen, is afstammeling van eencelligen uit de vroege aardse geschiedenis. Geoloog Peter Westbroek stelt in zijn boek De ontdekking van de aarde dat de industriële samenleving een stadium is in de immer voortgaande ontwikkeling van de planeet aarde.

De steden zijn een steeds nadrukkelijker onderdeel van het systeem aarde en vormen een uniek laboratorium om de drijfveren van levende wezens te bestuderen. Wat Boeddha ‘begeerte’ en Schopenhauer ‘de wil’ noemt, formuleert Charlie Chaplin in de film Limelight als ‘verlangen’. ‘Life is a desire’, stelt hij om een jonge danseres duidelijk te maken dat het leven niet om zin of betekenis vraagt, maar om verlangen. Er is maar één verlangen dat werkelijk telt en dat is het verlangen te leven. ‘To be or not to be, that is the question.’ Misschien is het wel zo dat de hele ontwikkeling van de planeet gedreven wordt door niet meer en niet minder dan het verlangen te leven.

De confrontatie van dit pure verlangen met de verleidingen van de stad toont hoezeer wij passionele wezens zijn die voortgedreven worden door (in toenemende mate virtuele) indrukken.

Films die dit geperverteerde verlangen onderzoeken, zijn dan ook pijnlijk om te kijken. Post Tenebras Lux is daarin absoluut extreem – zelfs nog erger dan de sadistische film Salò. De mens wordt ontmaskerd als een monster.

Post Tenebras Lux is een Latijns citaat uit het Bijbelboek Job en betekent zo veel als ‘na de duisternis het licht’. Het was het motto van de calvinisten tijdens de reformatie: het leven als duisternis, de dood en hemel als licht. Aan de bar, weer in het licht van de zwakke winterzon, kijk ik naar de geschokte gezichten van de andere bezoekers van de film. Peter Westbroek spreekt vaak over de distantie die nodig is om werkelijk te begrijpen. Sociaal geografen zouden daarvan kunnen leren. De mens is geen rationeel wezen dat weloverwogen en op basis van feiten beslissingen neemt. De mens is als al het andere leven. Voortgedreven door passies die in de postmoderne samenleving continu gemoduleerd worden door de machtigen der aarde, maakt de mens rare sprongen.

Hoe zou de wereld zijn als wij haar gadeslaan met de verwondering van een pasgeboren kind? Dan vindt een grote omwenteling plaats en verruilen we roofbouw voor symbiose. Door te voorzien in de behoefte van de planeet, zal zij meer dan ooit voorzien in de onze. Die behoefte is immers niet oneindig, zoals economen het in hun modellen voorstellen, maar niet meer en niet minder dan het verlangen te leven in het licht na de duisternis. Een leven met voldoende duisternis om te voorkomen dat het overmatige licht van excessieve welvaart alleen nog verblindt.