Varoufakis en het deep establishment

Onlangs verscheen Adults in the Room, een film van de Frans-Griekse regisseur Costa-Gavras over het korte ministerschap van Yanis Varoufakis in 2015. De film biedt een zeldzame inkijk in de Griekse tragedie tijdens de Eurocrisis, net als de autobiografie waarop de film is gebaseerd. 

Een professor, tijdelijk ook politicus, zette in 2015 de Europese samenwerking enkele maanden op stelten. Varoufakis verscheen met aplomb als minister op het toneel van de Griekse financiële tragedie. Alexis Tsipras, leider van Syriza, een coalitie van radicaal-linkse organisaties, had net een verkiezingsoverwinning behaald en kwam aan het hoofd van de nieuwe regering van het sinds 2009 in financiële nood verkerende land. 

Hoofdrolspelers in de Griekse tragedie waren de ministers van financiën van de eurozone, verzameld in de Eurogroep, de Europese Raad van regeringsleiders en de trojka Europese Commissie – Europese Centrale Bank – IMF. Varoufakis speelde van 27 januari tot 6 juli 2015 mee. De Griekse tragedie kwam min of meer ten einde in 2018, toen Tsipras’ regering erin slaagde zelf geld te lenen op de internationale geldmarkten. Daarmee was de economische crisis in Griekenland overigens nog lang niet voorbij. Varoufakis werd het kabinet-Tsipiras ingehaald als een waardevolle kracht. Hij was een speltheoretisch georiënteerde econoom, opgeleid in het Verenigd Koninkrijk en langdurig verbonden geweest aan de Atheense en diverse andere universiteiten in Engeland, Australië en de VS. Hij publiceerde een bestseller over de financiële crisis in 2011 en was een geharnast tegenstander van de manier waarop de EU en het IMF Griekenland behandelden. In Adults in the room beschrijft Varoufakis zijn strijd tegenover wat hij noemt ‘Europe’s deep establishment’. Het is Varoufakis’ persoonlijke kijk op de gebeurtenissen en die wijkt sterk af van de lezingen die diverse andere betrokkenen hebben gegeven – waarover straks meer. Varoufakis’ boek is zorgvuldig geannoteerd. Hij gebruikte onder andere geluidsopnamen die hij tijdens besloten vergaderingen heimelijk maakte met zijn mobiel. Dat geldt als onbehoorlijk. 

Europe’s deep establishment 

De term deep establishment in de subtitel van zijn boek ruikt naar samenzweringstheorieën waarbij staten, mondiale netwerken en/of Europa de boevenrol wordt toebedeeld. Dit establishment toont zich gezichtloos en gesloten en legt geen verantwoording af. De strijd speelt zich veelal af in niet-publieke vergaderruimtes van de Brusselse en Luxemburgse bubbel en in die van diverse andere hoofdsteden waaronder Athene. 

Hoe massief dit voornamelijk Europese establishment ook lijkt, het blijkt helemaal niet eensgezind. Zelfs de Duitse minister van financiën Schaüble, die als de ongenaakbare kernfiguur wordt afgeschilderd, schiet af en toe uit zijn rol. Diverse Fransen, onder wie Macron in een nog bescheiden fase van zijn carrière, en ook Juncker doen pogingen tot tegemoetkomingen. Varoufakis gaat echter voor een radicale verandering (met schuldvermindering als primaire drijfveer) en gebruikt een Grieks uittreden uit de eurozone (en daarmee een verwachte beschadiging van de munt) als uiterste pressiemiddel. 

Het drama draait op dat moment om de beëindiging van het tweede steunprogramma voor Griekenland en het al dan niet overeenkomen van een derde. 

Varoufakis heeft creatieve oplossingen voor de crisis in zijn hoofd, zoals de uitgifte door de Griekse overheid van ‘kredietkaarten’ aan haar burgers, uit te delen op basis van de nationale belastingadministratie. Dit zou de Griekse economie tijdelijk draaiend moeten houden en het Europese deep establishment compromisbereid naar de onderhandelingstafel moeten brengen, bevreesd voor een Grexit. Of die opzet zou werken, was onduidelijk; een dergelijk middel was nog nooit ingezet. Maar minister- president Tsipras blies de zaak uiteindelijk af. 

Verwanten 

Het beeld van Varoufakis als eenling – de ondertitel van zijn boek spreekt van een gevecht en hij presenteert zich herhaaldelijk als outsider – verdient bijstelling. In een gespannen intermezzo tijdens een vergadering spreekt hij met zijn Spaanse collega en herinnert zich veel andere contacten in de EU, waarin hij in een gemeenschappelijke taal kon spreken. Allemaal professionals die ooit verbonden waren met Goldman Sachs. Met hen voelt Varoufakis zich verwant: een club van financiële goochelaars, die hun trukendoos nu voor een nieuw doel moeten opentrekken. In deze kringen vindt Varoufakis ook daadwerkelijk steun. Zo is er een bankier die zich schaamt voor eerdere kapitaalverschuivingen in de eurozone en nu met Varoufakis wil meedoen. Ook Amerikaanse economen van faam zoals Galbraith en Sachs stropen de mouwen op om hem met advies bij te staan. Zij beschikken over financiële specialistische kennis, die echter op een muur van afkeer stuit bij de beheerders van de Europese openbare financiën. Deze zijn wars van experimenten met ondoorzichtige financiële instrumenten. Er komt ook onvermijdelijk een heleboel politiek aan te pas en daarvoor heeft Varoufakis geen oog. 

Griekse verdeeldheid 

Varoufakis’ algemene voorstelling van het conflict tussen hem en het establishment – binnen de EU, maar ook in eigen land – is in veel opzichten een sterke vereenvoudiging. De steun die hij aanvankelijk in de eigen kring van Syriza krijgt, brokkelt snel af. Algauw ontstaan er achter zijn rug om contacten tussen de Griekse regering en de Europese organen. Uiteindelijk gaat Tsipras, na een vlammend referendum in Griekenland over een Europees bod, in Brussel door de knieën – geheel tegen de inzichten van Varoufakis in. Tsipras neemt afstand van de radicaalste vleugel binnen zijn partij, ontdoet zich ook van Varoufakis en keert na nieuwe verkiezingen in september 2015 terug met een nieuwe regering. 

Varoufakis richt daarna de transnationale beweging DiEM 25 op (zie ook Geografie april 2019). De Griekse afdeling MeRA25 weet in 2019 in nationale verkiezingen net boven de kiesdrempel uit te komen en Varoufakis is daar nu parlementslid. 

Twee getuigen 

Varoufakis’ activiteiten komen ook ruim aan de orde in Jeroen Dijsselbloems boek over de eurocrisis, die hij meemaakt als voorzitter van de Eurogroep. Dijsselbloem beschrijft hoe hij een eerste gesprek heeft met Varoufakis in het Griekse ministerie op 30 januari, drie dagen na diens benoeming. In het lange bilaterale overleg wordt de ene na de andere handgranaat op tafel gegooid, aldus Dijsselbloem. In het vliegtuig terug zegt hij: ‘Dit gaat niet goed. Met deze man wordt het heel moeilijk.’ Een andere getuige is Jean Quatremer, verslaggever en commentator voor Libération en Arte in de coulissen van Brussel. Hij beschrijft Varoufakis als een windvlaag door de gecapitonneerde wereld van de ministeries van financiën. Naar zijn mening kon Griekenland zich de weelde van een Varoufakis echter helemaal niet veroorloven. 

Duwen en trekken 

Na zijn uit de hand gelopen kennismaking met Dijsselbloem stort Varoufakis zich in een tour langs belangrijke collega’s in het Europese netwerk. Hij ontmoet naar eigen zeggen een zeker enthousiasme voor wat hij te berde brengt, maar een aanzienlijke onwil om zich concreet aan Varoufakis’ standpunten te verbinden. Alleen Schäuble, de Duitse minister van financiën, zegt hem op het laatst recht in zijn gezicht: geen sprake van. Verscheidene collega’s melden Dijsselbloem intussen het vreemde optreden van Varoufakis, en een ooggetuige vertelt Quatremer dat Varoufakis de indruk maakte zojuist vanaf een andere planeet te zijn geland. Dan volgt er op 11 februari een Eurogroep-vergadering die bijna tot een handgemeen tussen Varoufakis en Dijsselbloem leidt en niets oplevert. Volgens Dijsselbloem zal het aantal overleggen oplopen tot vijftien, nagenoeg vruchteloze, sessies, tot Varoufakis bijna vijf maanden later aftreedt. Er zijn ook eindeloze pogingen tot onderhandelen tussen de trojka en de Grieken, en binnen de Europese Raad. Varoufakis raakt steeds meer geïsoleerd, zowel in de EU als binnen de Syriza- kring. Wanneer het laat in juni 2015 dan toch tot iets van een eindbod lijkt te komen, implodeert de boel en geeft Tsipras zijn pretenties over een nieuw beleid tegenover de EU in juli op.

De uitkomst en de erfenis 

Varoufakis heeft tijdens zijn beperkte ministerschap uiteindelijk niets gedaan gekregen. Waar lag dat aan? Van zijn kant ontbrak duidelijk het vermogen om politiek en diplomatiek te functioneren, vooral in de Eurogroep. Hij had totaal geen begrip voor de speelruimte van andere partijen en evenmin kaas gegeten van goede omgangsvormen. Bovendien was zijn analyse van de situatie toen hij aantrad vermoedelijk lichtelijk achterhaald. In zijn gedachten was een Grexit voor de Europese instellingen en regeringen onaanvaardbaar en zouden ze uiteindelijk wel water bij de wijn doen. Maar het dieptepunt van de crisis was al voorbij en nieuwe problemen drongen zich op in de EU: de Krim, oostelijk Oekraïne en een dreigende nieuwe immigratiecrisis. Kortom, een aantal belangrijke regeringsleiders deinsde in juni 2015 niet meer terug voor verwijdering van Griekenland uit de eurozone als laatste redmiddel. Daarbij rustte het bondgenootschap van Varoufakis met Tsipras op wankele pijlers. Tsipras en zijn Syriza zagen in Varoufakis een bondgenoot in een uitgesproken anti-Duitse stellingname. Maar hun populistische agenda strookte niet met Varoufakis’ economische en financiële plannen. Tsipras bleef hoe dan ook liever in de EU, zonder naar Varoufakis’ ultieme wapens te grijpen. Over deze bittere erfenis ligt er een boek van Varoufakis en nu dus ook een film van de Frans-Griekse regisseur Costa-Gravas. Ondanks een aanzienlijke rol voor acteur Daan Schuurmans als Jeroen Dijsselbloem is de film nooit in Nederland uitgebracht. Hij draaide wel even in Brussel. In Griekenland leidde de vertoning overigens tot weinig enthousiasme. Te pijnlijk. Maar ook te veel Varoufakis. 

BRONNEN 

• Varoufakis, Y. 2017. Adults in the room. My battle with Europe’s deep establishment. The Bodley Head, Londen. 
• Dijsselbloem, J. 2018. De Eurocrisis. Het verhaal van binnenuit. Prometheus, Amsterdam. 
• Quatremer, J. 2019. Il faut achever l’euro. Calmann-Lévy, Parijs. 
• dults in the room 2019. Director: Costa-Gavras.