Donkere wolken pakken zich samen boven het eilandstaatje Tuvalu, als je het nieuws geloven mag. In 2050 is Tuvalu misschien volledig door de oceaan opgeslokt. Tuvaluanen zijn niet voor niets de eerste officiële erkende klimaatvluchtelingen ter wereld. Toch willen de bewoners van Tuvalu helemaal niet als klimaatvluchtelingen bestempeld worden; zij zien dit zelf heel anders. Hoe zit dat precies?
Frontlijn van klimaatverandering
Tuvalu staat ‘aan de frontlijn van klimaatverandering’. Door de zeespiegelstijging is de kans groot dat het land overspoeld wordt. Daarnaast zorgt het opdringende zoute zeewater ervoor dat voedsel verbouwen moeilijker wordt. Ondanks de nietigheid van Tuvalu is het eilandenstaatje hierdoor populair onder journalisten, wetenschappers en milieuorganisaties.
Het nieuws over klimaatvluchtelingen werd in verschillende kranten met veel bombarie aangekondigd: Tuvaluanen migreren vanwege klimaatverandering en zijn daardoor als allereerste officiële klimaatvluchtelingen ter wereld geaccepteerd door Nieuw-Zeeland.
In het nieuws worden Tuvaluanen gestigmatiseerd als klimaatvluchtelingen. Vanuit verschillende groepen spelen er belangen om de Tuvaluanen neer te zetten als klimaatvluchtelingen. Zo dient het voor milieuorganisaties en klimaatwetenschappers als bewijs dat klimaat tot crisissituaties leidt. Daarnaast krijgt het abstracte proces van klimaatverandering zo een menselijk gezicht, zodat er meer actie ondernomen wordt. Het gebruik van de term ‘klimaatvluchtelingen’ benadrukt de ernst van het wereldwijde probleem en trekt de aandacht.
Klimaat- en migratiewetenschappers Montreux en Barnett zijn het daar mee eens. Volgens hen worden Tuvaluanen neergezet als klimaatvluchtelingen, om nieuws te kunnen schrijven. In de wetenschap heet dit het framen van nieuws. Door een selectie te maken van wat in het nieuws komt is het makkelijker om mensen te overtuigen. De eenzijdige berichtgeving leidt tot eenzijdige beeldvorming, waarbij weinig ruimte is voor nuances. Door Tuvaluanen als klimaatvluchtelingen neer te zetten, raken mensen bewust van de noodzaak om tegen klimaatverandering in actie te komen.
Nicole de Moor is deskundige op het gebied van migratie en internationaal recht. Zij begrijpt goed dat Tuvalu zo populair is in het nieuws: ‘Bij Tuvalu is de link tussen klimaatverandering en de migratie van de bevolking veel duidelijker dan bijvoorbeeld in de Sub-Sahara, waar veel mensen migreren vanwege de droogte.’ Er spelen op zo’n eilandje minder sociale en politieke factoren. ‘Het is daar vrij eenvoudig om de gevolgen van de klimaatverandering vast te stellen. Daardoor is Tuvalu symbool komen te staan voor klimaatverandering. En Tuvaluanen staan nu symbool voor klimaatmigratie.’
Klimaat of overbevolking?
Tuvaluanen zijn het oneens met deze manier van in het nieuws komen: zij willen helemaal niets weten van die slachtofferrol. ‘Het woord vluchteling heeft een negatieve bijklank en het heeft een passieve en hulpeloze lading’,’ zegt Nicole de Moor, ‘terwijl Tuvaluanen hun lot juist actief in handen nemen.’ Op dit moment migreren ze vooral vanwege overbevolking. Dat herkent voormalig bondscoach van Tuvalu, Foppe de Haan, ook. ‘Op het grootste eiland Funafuti wonen zesduizend bewoners op een stuk land van zes kilometer bij 400 meter. Overbevolking is daar echt het grootste probleem’, aldus Foppe de Haan.
Naast overbevolking zijn armoede en afvalproblemen de belangrijkste redenen om te migreren. De Tuvaluanen willen een betere toekomst, maar dat maakt ze natuurlijk nog geen vluchtelingen. Sterker nog: dat de bevolking migreert, hoort bij hun cultuur en identiteit schrijft antropologe Heather Lazrus, die lange tijd onderzoek op Tuvalu heeft verricht. Tuvaluanen doen het al eeuwen zo, voor hen is het niet ‘vluchten’.
Geen angst
Maar zijn Tuvaluanen dan niet bang voor de zeespiegelstijging? Vergeet niet dat Polynesiërs (waar Tuvaluanen ook onder vallen) al meer dan tweeduizend jaar op piepkleine eilandjes wonen. Voor ons is het heel beangstigend om zo bedreigd te worden door de zee, maar zij leven al eeuwen zo. Daardoor hebben ze een hele andere kijk op de natuur dan wij hebben, schrijft wetenschapster Lazrus. Dat viel Foppe de Haan ook op: ‘Het is daar niet het gesprek van de dag, ze zijn er niet mee bezig. Ze zijn het natuurlijk ook gewend.’
De religieuze achtergrond is een andere belangrijke reden voor het ontbreken van angst voor klimaatverandering. Religie speelt een grote rol in van de Tuvaluaanse identiteit: maar liefst 97 procent van de bevolking is christelijk. Het nationale motto van het land ‘Tuvalu mo te Atua’ betekent ‘Tuvalu is er voor God, God is er voor Tuvalu’. Veel mensen geloven dat God ervoor zorgt dat Tuvalu niet in de zee verdwijnt. Wetenschappers Montreux en Barnett interviewden voor hun onderzoek veel Tuvaluanen, waaronder een Tuvaluaanse tiener. Die zei: ‘God heeft deze plek geschapen toch? Zodat wij hier kunnen leven! Waarom zou hij deze plek dan weer onder de golven laten verdwijnen!’
FOTO: MICHAEL COGHLAN/FLICKR
De band tussen de Tuvaluanen en de zee. Geeft ook een inkijkje in het ‘dagelijks leven’ van de Tuvaluaanse bevolking.
Toekomstig Tuvalu
Hoe zal het Tuvalu in de toekomst vergaan? Voetbaltrainer Foppe de Haan ziet de toekomst van het Tuvaluaanse voetbal in ieder geval somber in: ‘De kwaliteit van het veld is belabberd. Als het vloed is, ligt soms het halve voetbalveld onder water. De meegekomen kreeften vreten al het gras op. Dat wordt in de toekomst natuurlijk alleen maar erger. Zo komt het niveau van het voetbalelftal van Tuvalu nooit hoger te liggen…’
De wetenschappelijke voorspellingen voor de toekomst van Tuvalu zijn eveneens ongunstig. Volgens klimaatdeskundigen zal de zeespiegel de komende eeuw tussen de 26 en 82 centimeter stijgen. Vanwege de lage ligging kan deze stijging al fataal zijn Tuvalu. Het staat vast dat in de toekomst wereldwijd meer mensen zullen migreren als gevolg van veranderende milieuomstandigheden.
Paleo-oceanograaf Appy Sluijs houdt zich bezig met de geologische geschiedenis van oceanen en het klimaat. ‘Klimaatverandering is een sluipend probleem’, vertelt hij. ‘Niet alle problemen die het veroorzaakt zijn direct merkbaar, maar klimaatverandering maakt wel de kans op ‘events’, rampen groter. Mensen migreren, niet direct voor klimaatverandering maar wel voor problemen die voor een deel daardoor worden veroorzaakt.’ Klimaatvluchtelingen is dus misschien niet de juiste term. Ook Nicole de Moor noemt het liever anders: ‘Ik prefereer de term milieuontheemden of milieumigranten.’
De term klimaatvluchtelingen is bedacht om aandacht te vestigen op de opwarming van de aarde en de grote gevolgen daarvan. De situatie op Tuvalu laat echter zien dat het belangrijk is om nuances aan te brengen in het debat rondom klimaatvluchtelingen. In de praktijk is ‘vluchten’ door ‘klimaatverandering’ te kort door de bocht. De term is te simpel voor een complex fenomeen: niet elke migrant is een klimaatvluchteling. ‘
MEER LEZEN:
- Farbotko, Carol & Heather Lazrus (2012), The first climate refugees? Contesting global narratives of climate change in Tuvalu. Global Environmental Change 22(2), pp. 382-390.
- Mann, Natasha (2009), Racism, the environment and persecution: environmental refugees in Tuvalu. Toronto: Ryerson University.
- Morel, Michelle (2011), Klimaatvluchtelingen: simpele term voor complex probleem. Internationale Spectator 65(11), pp. 569-572.
- Mortreux, Colette & John Barnett (2008), Climate change, migration and adaption in Funafuti, Tuvalu. Global Environmental Change 19 (2009), pp. 105-112.
