Waterdiefstal en de tragedy of the commons

Op grote schaal illegale irrigatie in Spanje

Dankzij irrigatie moderniseerde de Spaanse landbouw en groeide de export, vooral van groenten en fruit. De keerzijde is de illegale winning en overexploitatie van grondwater.

Spanje heeft een grote agrarische sector die veel voor de export produceert, vooral groenten en fruit. De sector is de afgelopen decennia en vooral na Spanjes toetreding tot de EU (1986) in hoog tempo gemoderniseerd. Dat was mogelijk dankzij een uitbreiding en modernisering van de irrigatie, want zonder dat is groenten- en fruitteelt in grote delen van Spanje onmogelijk of te risicovol. Dankzij irrigatie kon de productie worden uitgebreid naar gebieden waar dat voorheen niet mogelijk was. Het ging om gebieden die extensief gebruikt werden voor veeteelt of graan (met droogtebraak), of die met de bestaande technieken niet rendabel bevloeid konden worden (heuvel- en bergachtige gebieden).

Wie de laatste decennia door Spanje reist, ziet de citrusgaarden vanuit de (kust)vlaktes de (geterrasseerde) hellingen opkruipen. Uitgestrekte, nieuw aangelegde olijf-, amandel- en wijngaarden die voorheen afhankelijk waren van de neerslag maar nu geïrrigeerd worden, en enorme arealen met tomaten, paprika, broccoli, bonen, aardbeien, tafeldruiven en allerlei soorten sla. Ook doen nieuwe soorten fruit zoals cherimoya (vanillepeer), avocado, mango en kaki hun intrede. Naast opengrondteelten zijn er uitgestrekte kassengebieden ontstaan, vooral in Andalusië met 30.000 hectare aan plastic kassen. De mar de plástico (zee van plastic) bij El Ejido in de provincie Almería is met 12.000 hectare het grootste aaneengesloten kassengebied ter wereld. Ter vergelijking: de ‘glazen stad’ in het Westland telt 9200 hectare aan (glazen) kassen.De irrigatie is niet alleen uitgebreid maar ook veel efficiënter geworden door overschakeling van oppervlakte- op druppelirrigatie. Daardoor kan met minder water een groter areaal bevloeid worden. Qua irrigatie loopt Spanje voorop in de EU. Ruim een derde van het geïrrigeerde EU-areaal (10 miljoen ha) ligt in Spanje (3,8 miljoen ha). Daarvan wordt 75,9% met moderne methodes geïrrigeerd tegenover 57% in Italië en slechts 10,3% in Portugal.

Watergebrek

Er is echter één groot probleem: het gebrek aan water, dat in de toekomst nog versterkt wordt door klimaatverandering. Na de Verenigde Staten en China is Spanje het land met de meeste stuwmeren, voor de opvang van water dat anders via de rivieren naar zee zou stromen. Nu kan het gebruikt worden voor de opwekking van elektriciteit, voor de landbouw, de industrie en huishoudens. De landbouw is daarbij verreweg de grootste gebruiker (65%). Om landbouwgebieden in het zuiden van water te voorzien, zijn er interbasin water transfers gerealiseerd. Daarmee wordt water van het ene stroomgebied naar het andere overgeheveld, zoals van de Taag naar de Segura. Dat leidt overigens tot territoriale conflicten. Het meest omvattende project – om water uit de Ebro naar het zuiden te leiden – is begin deze eeuw na veel protesten afgeblazen (zie Geografie juni 2003). Het project zou te veel ecologische schade toebrengen aan de Ebro-delta. Er wordt al wel ontzout (zee)water gebruikt voor irrigatie, maar dat is duur en veroorzaakt milieuproblemen. Na ontzilting blijft er vervuild pekelwater over.

Bij gebrek aan oppervlaktewater wordt er steeds meer grondwater opgepompt. Dat leidt tot dalende grondwaterspiegels als er aan de aquifers meer water wordt onttrokken dan de gemiddelde jaarlijkse aanvulling (recharge). De grondwatervoorraden worden dan niet duurzaam aangewend en gebruik ervan door de landbouw kan ten koste gaan van andere functies zoals natuurbehoud en drinkwaterwinning.

Waterdiefstal

Ondertussen is er onvoldoende zicht op hoeveel boeren hoeveel grondwater oppompen. Officieel moeten boeren in Spanje daarvoor een vergunning hebben, maar er zijn er veel die water omhoog halen zonder een vergunning of meer oppompen dan hun vergunning toestaat – illegaal dus. De Spaanse afdeling van het World Wide Fund for Nature (WWF) heeft hier onlangs onderzoek naar gedaan in vier voorbeeldgebieden die volgens het WWF niet uniek zijn. Er is met name ook gekeken naar de schadelijke gevolgen van de illegale wateronttrekking op nabijgelegen natuurgebieden. Alleen al in de vier voorbeeldgebieden wordt 88.645 hectare illegaal geïrrigeerd, dat is anderhalve Noordoostpolder of 106.000 voetbalvelden. Het WWF spreekt van el robo del aqua (waterdiefstal). De percentages illegaal geïrrigeerd areaal verschillen per gebied (kaart).

Voorbeeldgebieden

Ook de oorzaak van de toegenomen irrigatie verschilt per regio. In de buurt van het Parque National de Doñana in Andalusië, Europa’s grootste wetland, Natura 2000-gebied en werelderfgoed, is dat bijvoorbeeld de uitbreiding van de teelt van aardbeien en ander rood fruit zoals frambozen en bramen. De watervoerende lagen die de marismas (moerassen) van Doñana voeden, drogen daardoor op. Tot overmaat van ramp breidt ook de geïrrigeerde landbouw (tomaten, fruit, katoen) ten noorden van het natuurgebied zich uit. Daarvoor gebruiken telers water uit de rivier de Guadalquivir, voordat deze het natuurgebied bereikt. In juni 2021 werd Spanje door het Europese Hof van Justitie nog veroordeeld voor de slechte staat waarin het Natura 2000-gebied verkeert. In de afgelopen eeuw zijn 80% van de moerassen en 90% van de lagunes verdwenen. Er resteert dus nog maar weinig van het oorspronkelijke natuurgebied.

In Los Arenales, in de autonome regio Castilië & Léon, is de daling van de grondwaterspiegel te wijten aan veranderingen in de landbouw. Voorheen werden hier granen en wijndruiven geteeld zonder irrigatie, maar de boeren zijn overgeschakeld op geïrrigeerde verbouw van waterintensieve gewassen als aardappelen, maïs en suikerbieten. Door gebruik van kunstmest en pesticiden zijn de aquifers bovendien vervuild geraakt. Sommige delen zijn inmiddels zo vervuild met arseen dat gemeenten uit het grondwater geen drinkwater meer kunnen bereiden en dat met pijpleidingen van elders moeten aanvoeren.

Bij Cartagena in het zuidoosten heeft de uitbreiding van de irrigatie geleid tot de ecologische ineenstorting van de Mar Menor, de grootste zoutwaterlagune van Europa. De intensieve landbouw met afvoer van nitraten en fosfaten naar de lagune leidde er tot eutrofiëring en een alles verstikkende ‘groene soep’. Vissen legden massaal het loodje vanwege zuurstofgebrek.

De grootste illegale grondwateronttrekkingen vinden plaatsen in de buurt van het Nationaal Park Las Tablas de Daimiel op de Spaanse Hoogvlakte van La Mancha. Dit is een hooggelegen moerasgebied in een droog gebied, wat het bijzonder maakt. Door overexploitatie van de aquifer ten behoeve van de geïrrigeerde teelt van uien, knoflook, meloenen en druiven ontvangt dit kleine Natura 2000-gebied nauwelijks nog water en verdroogt.  

Maatregelen

Deze vier voorbeelden verspreid over Spanje zijn tamelijk representatief voor het huidige grondwatergebruik. Er wordt op grote schaal illegaal grondwater opgepompt. Dat gaat ten koste van de natuur en van boeren die zich wel aan de wet en hun vergunning houden, want grondwatergebruik is een zero sum game. Gebruik door de een gaat ten koste van de ander. Het is ook een schoolvoorbeeld van de tragedy of the commons. De opbrengsten gaan naar het individu, de kosten naar het collectief. Doordat het eigenbelang van het individu boven het algemeen belang gaat, wordt de (gratis) gemeenschappelijke hulpbron overgeëxploiteerd.

Welke maatregelen zijn er nodig om de illegale waterwinning te stoppen?

• Strengere controle op het verlenen en naleven van vergunningen, sluiting van illegale winningen, strenge straffen van wetsovertreders en wellicht minder vergunningen.
• Betere monitoring van de grondwateronttrekkingen door teledetectie, verbetering van meetnetten door plaatsing van piëzometers en peilbuizen om waterdruk, waterpeil en grondwaterstromingen te meten, en plaatsing van realtime en op afstand te bedienen uitleesmeters op elke put om precies bij te houden wie wanneer hoeveel water oppompt.
• Publieke toegankelijkheid van de data-infrastructuur, zodat iedereen het gebruik van deze gemeenschappelijke hulpbron kan controleren.

Nederland

Grondwater is veel moeilijker duurzaam te beheren dan oppervlaktewater. Het watergebruik speelt zich grotendeels buiten het zicht van mensen, onder de grond af en de effecten zijn in tijd en ruimte niet direct duidelijk. Maatregelen hebben ook niet direct effect, schade is niet direct te herstellen. Spanje is niet het enige land waar het misgaat. In bijvoorbeeld China, India en de Verenigde Staten vindt overexploitatie van grondwater al heel lang op zeer grote schaal plaats (zie Geografie maart 2000). De uitvinding van de dieselpomp en het central pivot irrigatiesysteem is uitgelopen op een wereldwijde ecologische ramp. Ook in Nederland hebben we de zaken slecht op orde. Het gebruik van grondwater door de landbouw heeft ook hier de laatste jaren een enorme vlucht genomen, vooral op de droogtegevoelige zandgronden. Zie de enorme haspels en waterkanonnen. Naast de duizenden nieuwe legale putten (met vergunning van waterschappen en provincies) zijn er talloze illegale putten. Voor putten die minder dan 10.000 liter per uur oppompen, is niet eens een vergunning nodig. Ondertussen zijn de negatieve effecten voor de natuur de laatste jaren overduidelijk geworden.

Met de beschuldigende vinger naar Spanje wijzen is te gemakkelijk, ook al omdat we door de consumptie van Spaanse groenten en fruit bijdragen aan de illegale grondwaterexploitatie en we een deel van onze water footprint afwentelen op Spanje. Bij toekenning van duurzaamheidskeurmerken kan daar wel eens rekening mee gehouden worden.

BRON

• Bea Martínez, M., Fernández Lop, A., Gil, T., Seiz Puyuelo, R. e.a. (2021). El robo del agua. Cuatro ejemplos flagrantes del saqueo hídrico en España. WWF España.