Wijkpaleis voor iedereen

Creatieve wijkinitiatieven als netwerken

‘Terwijl de stad op het corona-slot ging, was Delfshavenhelpt.nl binnen enkele dagen in de lucht, waren er 150 vrijwilligers actief, werden er buurtmaaltijden gekookt, laptops voor kinderen geregeld en buurtmaatjes gelinkt aan bewoners die het moeilijk hadden’, berichtte het NRC Handelsblad van 27 juni. Juist achterstandswijken blijken heel veerkrachtig dankzij maatschappelijke initiatieven van onderop. We zoomen in op het succes van twee van zulke initiatieven in Amsterdam en Rotterdam.

Nederlandse achterstandswijken, waar vanouds vooral mensen met lage inkomens en lage opleidingsniveaus wonen, worden steeds diverser. Ze krijgen te maken met gentrificatie, een grotere toestroom van statushouders uit landen als Syrië en Eritrea en een toename van kwetsbare bewoners die geen plek meer hebben in een zorginstelling. Tel daar bezuinigingen op sociale wijkvoorzieningen bij op en je kunt erop wachten dat de vroegere gemeenschapszin verdwijnt. Dat treft vooral bewoners met de slechtste maatschappelijke posities, die niet langer kunnen terugvallen op hun buurtgenoten.

De laatste jaren worden in veel wijken echter activiteiten en evenementen georganiseerd om tegenwicht te bieden aan bovenstaande trends, zoals door Tugela85 in Amsterdam en het Wijkpaleis in Rotterdam. Hoe kwamen die buurtinitiatieven van de grond en wat verklaart hun succes?

Tugela85

Tugela85 is een initiatief van een groep maatschappelijke geëngageerde kunstenaars die de sociale binding in de Tugelabuurt in de Amsterdamse Transvaalwijk wil versterken. Sinds 2009 organiseren zij creatieve activiteiten en helpen ze bewoners met het opzetten van eigen evenementen. Tugela85 zit in een oud schoolgebouw dat voor een schappelijke prijs wordt gehuurd van de gemeente, via een tussenhuurder die zich specialiseert in maatschappelijk vastgoed. ‘Het verhaal’ van de buurt en behoeften van de bewoners zijn de belangrijkste inspiratiebronnen voor de activiteiten van Tugela85. Zo is het jaarlijkse straattheater HEIM steeds gebaseerd op een actueel thema in de wijk. In 2015 werd bijvoorbeeld het thema ‘beeldvorming en polarisatie’ uitgewerkt tot een eigentijdse versie van Romeo en Julia. Voor HEIM houden de kunstenaars interactieve buitenworkshops met bewoners. Deelnemers aan de voorstelling krijgen acteerlessen en bouwen zelf het decor.

Een ander initiatief dat aansluit bij een lokale behoefte is de kinderkookcursus van buurtbewoonster Jusra. Zij heeft deze opgezet omdat veel kinderen in de wijk ongezond eten. Door dit soort activiteiten is Tugela85 gaandeweg bekend geworden en weten steeds meer bewoners het gebouw te vinden.

Het Wijkpaleis

Het Wijkpaleis is in 2015 opgericht door bewoners in de Rotterdamse wijk Middelland. Samen dingen doen en maken, het liefst met de handen, is voor het Wijkpaleis dé manier om bewoners met elkaar in contact te brengen. In het vorige pand — het initiatief is in 2019 verhuisd — boden een wijkhuiskamer en drie open ateliers bewoners, vaklieden en kunstenaars ruimte om samen te werken. Juist de diverse achtergrond van buurtbewoners maakt de drempel om aan te haken bij een van de vele activiteiten laag, ook voor degenen die nog maar beperkt Nederlands spreken of geen netwerk hebben in de wijk. Neem Fatma: toen zij haar baan verloor, begon ze als vrijwilliger te koken voor ouderen. Het initiatief sloeg aan en momenteel kookt ze twee keer per week voor een groot en divers publiek in het Wijkpaleis. Samir, die als Syrische vluchteling naar Nederland kwam, ging aan de slag in het naaiatelier van het Wijkpaleis. Hier maakte hij zich het Nederlandse vakjargon eigen, zodat hij in staat was te solliciteren. Hij geeft nu zelf workshops in het atelier. Al met al zijn de bekendheid en populariteit van het Wijkpaleis snel gegroeid.

De nieuwe huisvesting beschikt over een huiskamer, houtwerkplaats, textielwerkplaats, keuken en multimedia-lab. Daarnaast verhuurt het Wijkpaleis atelierruimte aan startende creatieve ondernemers, die hier faciliteiten met elkaar kunnen delen. Onder hen zijn ook mensen die in het Wijkpaleis hun talent hebben ontdekt en daarmee verder willen. Met inkomsten uit de verhuur van ateliers en onderhuur aan een basisschool hoopt het Wijkpaleis het gebouw in 2022 van de gemeente te kopen.

Succes

Tugela85 en het Wijkpaleis focussen doelbewust op activiteiten voor en door álle bewoners in plaats van op specifieke bewonersgroepen. Dit verlaagt de drempel om aan te sluiten en resulteert in contacten op kleine schaal. Door de uiteenlopende evenementen ontstaan allerlei netwerken. Bewoners leren al doende organiseren, plannen, budgetteren en afspraken maken en nakomen. Tijdens de workshops naaien, houtbewerking of sieraden maken kunnen bewoners hun talenten ontdekken of verder ontwikkelen. Dit vergroot ook de kansen op de arbeidsmarkt. Zo zijn al diverse tieners die hebben meegespeeld in HEIM aangenomen op de kleinkunstacademie, werkt Jusra als kok bij een kinderrestaurant, verdient Fatma haar brood met een eigen cateringbedrijf en heeft Samir een baan als kleermaker bij De Bijenkorf.

Het succes van beide initiatieven is te danken aan hun stevige netwerk van partijen met specifieke vaardigheden en duidelijke rollen. Bewoners met organisatorisch en creatief talent zijn de drijvende kracht achter een continu programma van kleine en grotere activiteiten. Huurders stellen hun werkruimten beschikbaar, brengen hun creativiteit in en begeleiden deelnemers. Ook hebben Tugela85 en het Wijkpaleis een netwerk van externe partijen zoals woningcorporaties en stichtingen die kennis, advies, mankracht, materiaal en soms ook geld inbrengen. De sleutelfiguur is echter de coördinator.

Spin in het web

Continuïteit is essentieel voor het succes van een creatief wijkinitiatief. De coördinator doet allereerst de zakelijke kant – promotie, relaties en geld. Daarnaast ondersteunt de coördinator, of het team van coördinatoren zoals in het Wijkpaleis, het programma van activiteiten dat bewoners bij elkaar brengt, en zoekt actief de samenwerking met externe partijen als gemeente en sponsoren. Dat vereist behalve financiële kennis en sociale vaardigheden ook ingangen in die bureaucratieën.

De coördinator van Tugela85 heeft bijvoorbeeld intensief contact met het gemeentelijk gebiedsteam Amsterdam-Oost. Dat heeft onder andere geresulteerd in een opdrachtgever-opdrachtnemerovereenkomst met de gemeente. Hierdoor hoeft Tugela85 niet jaarlijks opnieuw subsidie aan te vragen en is er meer zekerheid op de lange termijn. Verder betaalt Tugela85 een lage huur in ruil voor 1000 vrijwilligersuren aan werkzaamheden in de wijk. Het tweehoofdig managementteam van het Wijkpaleis heeft dankzij advies van Stichting DOEN een overeenkomst kunnen sluiten met een basisschool over onderhuur van een deel van haar pand. Die huurinkomsten maken dat het Wijkpaleis nauwelijks nog afhankelijk is van subsidies. Door voldoende budget te creëren kunnen beide initiatieven de kosten voor deelnemers aan activiteiten laag houden.

Een goede coördinator ziet ook toe op kennis- en capaciteitsopbouw. Van bewoners, door hen in contact te brengen met creatieven en vaklui die ruimte huren bij de wijkinitiatieven en hen vaardigheden kunnen leren. En van het initiatief als geheel, door professioneel advies aan te trekken. Daarnaast begeleiden coördinatoren bewoners die zelf een evenement willen opzetten, wat hun organisatievaardigheden en verantwoordelijkheidsgevoel vergroot. Het is daarnaast belangrijk dat de coördinator de kennis en relaties borgt en deelt in de organisatie. Toen de coördinator van Tugela85 in 2019 plotseling vertrok, viel veel kennis weg en verdampten externe netwerken. In het Wijkpaleis is dat risico met twee coördinatoren en meerdere commissies minimaal.

Gemeente

De gemeente is in verschillende rollen betrokken bij creatieve wijkinitiatieven. Het College en de gemeenteraad scheppen via beleid en regelgeving kaders waarbinnen creatieve wijkinitiatieven opereren. Het ambtelijk apparaat verleent vergunningen, subsidies en advies. Daarnaast stelt de gemeente maatschappelijk vastgoed beschikbaar voor een huur die (veel) lager is dan marktconform, als eigenaar of via een derde partij, zoals bij Tugela85. De houding tegenover creatieve wijkinitiatieven verschilt per gemeente, afdeling en initiatief en kan bovendien nogal veranderen na verkiezingen. Belangrijke overeenkomst tussen de gemeente Amsterdam en Rotterdam is dat zij geen sturende maar een faciliterende rol hebben. Zij scheppen randvoorwaarden voor de continuïteit van de wijkinitiatieven maar laten die verder vrij in de invulling van hun doelen. Die vrijheid gaat uiteraard gepaard met verantwoordelijkheden: bewoners, creatieve ondernemers en coördinatoren zijn zelf aan zet. Omgekeerd kan ook de relatie van wijkinitiatieven met de gemeente variëren. Zo had de vertrekkende coördinator van Tugela85 goede contacten met het gebiedsteam AmsterdamOost, dat proactief voor Tugela85 lobbyde binnen de gemeente. De relatie tussen het Wijkpaleis en de gemeente Rotterdam is veel zakelijker, waardoor de twee coördinatoren stevig moeten onderhandelen om iets gedaan te krijgen. In een artikel in NRC Handelsblad van 7 maart 2020 naar aanleiding van de opening van het nieuwe pand spreekt een van beide coördinatoren van een ‘bizar traject’ waarin zij met de dienst Stadsontwikkeling verwikkeld zijn geweest. ‘Zij hebben een schizofrene opdracht. Enerzijds: verkoop maatschappelijk vastgoed voor een zo hoog mogelijke prijs. Tegelijkertijd hebben ze een gemeenteraad, een stadsbestuur dat zegt: we willen ruimte voor initiatieven vanuit de stad. […] Maar het is allemaal goed gekomen. De gemeente noemt het [Wijkpaleis] nu als voorbeeld dat wijkinitiatieven een beter plan kunnen zijn dan het hoogste bod op maatschappelijk vastgoed.’ Actieve medewerking van de hele gemeente is dus niet per se nodig is, enkele supporters binnen de gemeente kunnen al volstaan.

Les voor wijkaanpak

Creatieve wijkinitiatieven in achterstandswijken dragen bij aan sociale samenhang en kunnen de afstand tot de arbeidsmarkt van zelfs de meest kwetsbare bewoners een stukje verkleinen. De initiatieven in Amsterdam en Rotterdam laten zien dat zulke initiatieven gedijen in een netwerk van partijen waaronder bewoners, creatieven en externe organisaties. Onmisbaar zijn daarbij coördinatoren die in staat zijn processen en netwerken te initiëren, versterken en continueren, én een faciliterende lokale overheid die het wijkinitiatief de ruimte geeft om tot bloei te komen.

Denise de Blok is afgestudeerd in Urban Development Management aan de faculteit Bouwkunde van de TU Delft. Momenteel werkt ze als adviseur duurzame leefomgeving bij AT Osborne.

Arie Romein werkt als docent en onderzoeker bij de afdeling Urbanism van de faculteit Bouwkunde van de TU Delft.