Woonwagenkamp Beukbergen

Een gewone wijk met een bijzonder karakter 

Sinds 2018 mogen gemeenten geen uitsterfbeleid meer voeren ten aanzien van hun woonwagenkampen. Zeist koos in 2009 al voor een rigoureus andere aanpak. Met succes: woonwagenkamp Beukbergen is inmiddels een bloeiende woonwijk zonder al te grote problemen. Maar het vertrouwen tussen bewoners en organisaties blijft een balanceeract. 

Woonwagenkampen halen vaak het nieuws als broeinesten van illegale activiteiten en criminaliteit. Bewoners roemen juist de saamhorigheid, het gemeenschapsgevoel en de gezelligheid. Zij zijn trots op hun minisamenleving. Maar gemeenten waren de woonwagenkampen tot voor kort liever kwijt dan rijk. 

Het woonwagenbeleid van veel gemeenten in Nederland ligt inmiddels onder vuur. De Nationale Ombudsman schrijft er in 2017 een kritisch rapport over en concludeert dat er in ons land een structureel tekort aan standplaatsen voor woonwagens is. Daarnaast doet het College voor de Rechten van de Mens een uitspraak waaruit blijkt dat het uitsterf- of nul-optiebeleid de woonwagenkampcultuur in de kern aantast. Woonwagenkampen worden langzaam verkleind, totdat de laatste standplaats is opgeheven. Door dit beleid is het voor jonge woonwagenbewoners onmogelijk op kampen te blijven wonen. De fundamentele aantasting van de woonwagencultuur, en daarmee de leefwijze van Sinti, Roma, reizigers en kermis- en circusartiesten, is in strijd met de Rechten van de Mens. 

Naar aanleiding van die kritiek sommeert het ministerie van Binnenlandse Zaken gemeenten in 2018 het voortbestaan van de woonwagencultuur voortaan te faciliteren. Gemeenten zijn nu aan zet om woonwagenbewoners te (her)huisvesten op woonwagenkampen en hier afspraken over te maken met partners zoals woningcorporaties. Naast de duidelijke boodschap van het ministerie grijpen woonwagenbewoners door heel Nederland het nieuwe beleidskader van BiZa aan om meer standplaatsen en betere leefomstandigheden te eisen. Dit leidt in diverse gemeenten tot protesten. 

Gemeente Zeist 

Terwijl veel gemeenten in het verleden kozen voor het uitsterfbeleid, zijn er ook die op eigen initiatief een heel andere weg insloegen. Zoals Zeist, dat het grootste woonwagenkamp van West-Europa herbergt. Woonwagenkamp Beukbergen is de afgelopen jaren verscheidene keren positief in het nieuws geweest. In 2017 kopt NOS: ‘Koning bezoekt voorbeeldig woonwagenkamp: ‘We hebben het mooi voor elkaar’’. Het NRC Handelsblad spreekt over de transformatie van een woonwagencentrum naar een ‘villawijk’ en De Gelderlander noemt Beukbergen een Utopia voor woonwagenbewoners. Daar gaat een heel proces aan vooraf. Wanneer burgemeester Koos Janssen 2006 in Zeist aantreedt, besluit hij dat het op dat moment verwaarloosde Beukbergen voortaan als iedere normale woonwijk onderhouden moet worden. De beoogde aanpak bestaat onder andere uit een grote herinrichting van het hele terrein en het creëren van nieuwe standplaatsen. Zo kan Beukbergen groeien van 170 tot 220 standplaatsen en wordt daarmee het grootste woonwagenkamp van West-Europa. In 2018 vindt de feestelijke opening van het vernieuwde centrum plaats. Het hele proces heeft dan zo’n dertien jaar in beslag genomen en is niet zonder slag of stoot verlopen. 

De aanpak van de gemeente Zeist, in samenwerking met de bewoners van Beukbergen, is uniek in Nederland. Deze vormt de aanleiding voor een afstudeeronderzoek naar de invloed van de herinrichting van het kamp op de leefbaarheid en de vertrouwensrelatie tussen gemeente en woonwagenbewoners. Want hoewel de media veel aandacht besteden aan woonwagenkampen, is er weinig onderzoek naar gedaan. Waar in studies naar (de aanpak van) achterstandswijken vooral aandacht is voor de leefbaarheid, lijkt op woonwagenkampen de vertrouwensrelatie een cruciale rol te spelen. Roos Hoeve interviewt woonwagenbewoners, ambtenaren, medewerkers van de woningcorporatie en de burgermeester van Zeist over hun ervaringen met de herinrichting, leefbaarheid en vertrouwensrelatie op woonwagenkamp Beukbergen. 

Beukbergen 

Eerst een duik in de historie. Begin 20e eeuw streken de eerste woonwagenbewoners neer in het gebied dat Beukbergen heette. Het kamp bestond aanvankelijk vooral uit tijdelijke standplaatsen. Na de Tweede Wereldoorlog werd een permanent kamp opgericht en begon de locatie te groeien. De leefomstandigheden waren belabberd. De brandveiligheid was onder de maat, omdat woonwagens dicht op elkaar stonden, en basisvoorzieningen als riolering ontbraken. Oudere bewoners van Beukbergen kunnen zich deze tijd nog goed herinneren: ‘Ja dat weet ik nog wel, het was heel klein, allemaal kleine wagentjes, we hadden geen water, we hadden niks. Ja het was wel een zware tijd toen, toentertijd had je er geen erg in, maar achteraf, met het gemak dat je nu hebt […]’. 

Tot dan toe was het overheidsbeleid woonwagenbewoners te clusteren op grote regionale centra, waarvan Beukbergen er één was. Eind jaren '70 begin jaren '80 veranderde de overheid van koers. De nadruk kwam te liggen op de integratie van woonwagenbewoners in de Nederlandse samenleving. Een concentratie op grote centra zoals Beukbergen zou dat verhinderen. Op Beukbergen werd hevig geprotesteerd. Van een opsplitsing in kleinere kampjes was echter nooit sprake, mede omdat het lastig zou worden de grote hoeveelheid woonwagenbewoners te herhuisvesten in de regio. 

Herinrichting en normalisatie 

Terug naar deze eeuw. Burgemeester Koos Janssen krijgt bij zijn aanstelling in 2006 het dossier Beukbergen in zijn portefeuille en is geschokt over de staat waarin het kamp verkeert. Ook het contact met bewoners is slecht. Zij hebben het gevoel aan hun lot overgelaten te zijn. Zo zegt een van hen achteraf: ‘Ja er was heel erg lang niks gedaan. Af en toe werd er een speeltoestel neergezet. En dat was dan een speeltoestel dat ergens anders werd weggehaald, omdat het daar niet meer kon staan en dan werd het bij ons neergezet. Dat idee hadden wij in ieder geval altijd, het waren altijd oude speeltoestellen en oude spullen.’ Het motiveert burgemeester Janssen het gesprek met hen aan te gaan. Hij kiest voor een neutrale aanpak en richt zich eenvoudigweg op wat de gemeente in elke andere wijk in Zeist zou doen: zorgen dat alle basisvoorzieningen op peil zijn en er regulier onderhoud wordt gepleegd. Hiermee is de normalisatie van Beukbergen een feit. Janssen neemt de voortrekkersrol op zich en zorgt dat de neuzen van alle betrokkenen dezelfde kant op staan. Vooral over de rol van woningcorporatie Woongoed Zeist wordt stevig onderhandeld. In 2009 ligt er eindelijk een plan van aanpak voor de herinrichting van Beukbergen en de hordes die daarbij genomen moeten worden.

De gemeente wil van Beukbergen een normale wijk van Zeist maken. De normalisering zit vooral in de fysieke aanpak: zorgen voor een functioneel wegennet, elektra en riolering, onderhoud van de openbare ruimte, enzovoorts. Ook wordt gekeken naar mogelijkheden voor uitbreiding van het kamp, om zo de wachtlijst met zo’n vijftig huishoudens goeddeels weg te werken. Bij het bedenken en uitvoeren van de plannen voor Beukbergen worden bewoners zo veel mogelijk betrokken. Zij kunnen meepraten over de keuze voor een type standplaats, en de keuze voor een bepaalde plek op het centrum, bijvoorbeeld in de buurt van familie. Om alle bewoners goed te vertegenwoordigen komt er een bewonerscommissie met daarin een aantal leden van de grootste families op Beukbergen. Een ambtenaar van de gemeente Zeist omschrijft dat zo: ‘Ik denk ook dat je het niet voor elkaar krijgt om een woonwagencentrum integraal te vernieuwen als bewoners dat niet willen. Dan wordt het heel ingewikkeld. Dat is in andere wijken ook zo, maar hier zeker. Dus we hebben mensen de keuze geboden.’ 

Leefbaarheid 

De herinrichting van Beukbergen heeft invloed op hoe inwoners en professionals de fysieke leefbaarheid op het centrum beleven. Zo waarderen bewoners het dat het wegennetwerk nu eindelijk geordend is en dat er straatnamen zijn. Ze zijn ook blij met het nieuwe clubhuis en de ruimte die dit biedt voor bewoners. Jongeren hebben de mogelijkheid een standplaats te kopen en daarop een huis te bouwen. Voor die generatie is een woonwagen niet altijd meer de gewenste woonvorm, al blijven zij wel graag op het centrum. De openbare ruimte is opgeknapt en daarover zijn bewoners tevreden. Sommigen vinden een nette openbare ruimte die onderhouden wordt door de gemeente, overigens niet meer dan normaal: ‘[…] wij hebben natuurlijk ook recht, net als iedereen in de maatschappij, op een normale woning en een plek voor je auto en water en gas. En ze vragen wel eens van, zijn jullie dan niet dolgelukkig? Ja tuurlijk is het allemaal fijn, maar het is toch niet bijzonderder dan voor andere mensen? We hebben toch allemaal recht op een bepaalde normale leefomgeving en woning?’ 

Leefbaarheid gaat echter verder dan alleen fysieke kenmerken. Wetenschappelijk onderzoek laat zien dat het belangrijk is hoe mensen de leefbaarheid van hun omgeving ervaren: wat de een ervaart als leefbaar, hoeft dat voor een ander niet te zijn. Een aantal bewoners vindt dat door de herinrichting het saamhorige gevoel van vroeger er een beetje van af is. Beukbergen is meegegroeid met de rest van de samenleving. Tegelijkertijd zeggen ze dat Beukbergen altijd zijn unieke kenmerken zal behouden, en dat vooral ‘kinderen van’ op het centrum zullen blijven wonen. Dit is ook vastgelegd in de toewijzing van nieuwe standplaatsen: kinderen van Beukbergers krijgen voorrang op andere gegadigden. De bewonerscommissie besluit uiteindelijk samen met de gemeente en de woningcorporatie wie standplaatsen krijgen toebedeeld. 

Vernieuwd vertrouwen 

De afgelopen jaren is gewerkt aan een verbetering van de fysieke en sociale leefbaarheid op Beukbergen, maar vooral ook aan de vertrouwensrelatie tussen bewoners en instanties zoals de gemeente en de woningcorporatie. Die relatie is sinds de herinrichting verbeterd. Door het wekelijkse bezoek van een wijkmanager van de gemeente en een complexbeheerder van Woongoed Zeist, in combinatie met dienstrondes van handhaving, voelen bewoners zich gehoord. Vooral het persoonlijke contact tussen bewoners en medewerkers is belangrijk. Toch blijft het zoeken naar de juiste balans – zeker wanneer bewoners iets willen wat vanuit de gemeente of corporatie niet mogelijk blijkt te zijn. De sleutel tot het bewaren van de rust ligt in het koesteren van de bestaande contacten, bijvoorbeeld met de bewonerscommissie, zo blijkt uit de interviews. Daarnaast helpt duidelijkheid over wat wel en wat niet kan, en oog houden voor de soms uiteenlopende standpunten van bewoners. Voor veel mensen werkt dit, al tonen sommigen zich ontevreden over het contact met organisaties zoals de gemeente – vooral degenen bij wie het herinrichtingstraject niet helemaal vlekkeloos is verlopen. Zij zijn vooral gefrustreerd over een tekort aan duidelijke communicatie tijdens en na de herstructurering en storen zich aan ondoorzichtige procedures. 

Voor velen blijft het een kwestie van ‘eerst zien en dan geloven’. Dit geldt voor zowel bewoners als voor professionals die werken op en aan Beukbergen. Soms spelen daarbij wantrouwen en vooroordelen een rol. Een ambtenaar van de gemeente Zeist: ‘Je merkt in alle afspraken die je met mensen hebt dat op de achtergrond meespeelt dat ze gewoon niet geloven dat de gemeente echt iets gaat doen voor hun, wat in het verleden ook niet zo was.’ 

Beukbergen anno 2020 

Beukbergen is in het beleid van de gemeente nu een normale woonwijk: Zeist zorgt dat de voorzieningen op orde zijn, dat er onderhoud wordt gepleegd, en dat organisaties als de woningcorporatie en de gemeente weer zichtbaar zijn en naar Beukbergen komen om toezicht te houden. Maar een normale woonwijk zal Beukbergen nooit helemaal zijn. Bewoners benadrukken het bijzondere karakter van het woonwagencentrum en hun ‘ anders’ zijn. Het toewijzingsbeleid, waarin de bewoners- commissie samen met de gemeente bepaalt wie er een standplaats krijgt, bevestigt dat. 

Uit het verhaal van Beukbergen en de aanpak van de gemeente Zeist en haar partners is een aantal lessen te trekken. Zo blijkt het van cruciaal belang vaste aanspreekpunten aan te wijzen die blijven communiceren, ook als het om problemen of slecht nieuws gaat. De meeste kampen kennen een bewogen geschiedenis, en bewoners hebben weinig vertrouwen in de overheid. Op Beukbergen bleek het vertrouwen in een aantal vaste contactpersonen met veel inzet hersteld te kunnen worden. Luisteren naar de wensen van bewoners, hun cultuur leren kennen en samen een toekomstvisie opstellen bleken sleutels te zijn naar een succesvolle herinrichting. Tot slot geldt voor veel bewoners: eerst zien, dan geloven. De fysieke aanpak van de problemen, in plaats van een oordeel uit te spreken over de woonwagencultuur, heeft daarbij zeker geholpen. En toch, elk stukje miscommunicatie kan leiden tot een verstoring van het wankele evenwicht tussen vertrouwen en wantrouwen. Het blijft dus balanceren, ook op Beukbergen. 

Roos Hoeve werkt als onderzoeker/adviseur bij RIGO Research & Advies. In 2019 schreef ze haar masterthesis voor de opleiding Planologie aan de Universiteit Utrecht over woonwagenkampen, Trailer park Beukbergen: a regular neighborhood with a special character? Master thesis Spatial Planning.

Marlies Meijer is universitair docent sociale geografie en planologie aan de Universiteit Utrecht. 

BRONNEN 

• Cort, W. de 2018. Kampcultuur sterft uit: ‘alles beter dan wonen in een huis’. De Gelderlander 28 juli 2018. 
• Koning bezoekt voorbeeldig woonwagenkamp: ‘We hebben het mooi voor elkaar’. NOS 22 november 2017. 
• Middel, M. 2018. Beukbergen: Van woonwagenkamp naar ‘villawijk’. NRC Handelsblad 10 april 2018.