[2] Rotterdam in 1873

Door stedenbouwkundige ontwikkelingen in Rotterdam veranderde het stratenplan in de 19e eeuw voortdurend. Hierdoor nam de vraag naar nieuwe plattegronden toe. Dit plan van Rotterdam uit 1873 is een van de vele commercieel uitgegeven stadskaarten uit die tijd. Details op de kaart vertellen over de stad en zijn ontwikkeling.

Op deze plattegrond van Rotterdam zijn alle gebouwen in orthogonale projectie getekend, dat wil zeggen: loodrecht van boven weergegeven. In bruin-roze zijn de bouwblokken afgebeeld en in het zwart belangrijke gebouwen in het centrum, zoals kerken, ziekenhuizen, scholen en fabrieken. De waterwegen, waaronder de Nieuwe Maas, zijn groen. Tussen al deze gekleurde onderdelen is ruimte gelaten voor de namen van gebouwen, straten en waterwegen. Op allerlei plekken op de kaart zijn recente bouwprojecten in beeld gebracht. Zie bijvoorbeeld de Veerhaven en Westerkade in het zuidelijke havengebied. Deze waren net als de naastgelegen Westerhaven aangelegd in 1854, maar de laatste werd in 1902 alweer gedempt. Stadsarchitect Willem Nicolaas Rose startte in 1841 een groot project om de waterkwaliteit in de stad te verbeteren door de aanleg van singels in de polders rondom het oude centrum. Het water in de binnenstad, dat door het lozen van afval en rioolwater sterk was vervuild, werd via gemalen in de singels ververst. Ook deze waterwerken staan op de kaart.

Nieuwe bouwplannen

Hoewel de kaart inzicht geeft in de stedelijke ontwikkeling van Rotterdam tot aan het jaar 1873, is enige voorzichtigheid geboden. De titel ‘Nieuw Plan’ is niet zomaar door de uitgever op de kaart gezet. Deze geeft aan dat de plattegrond zowel bestaande als geplande, nog uit te voeren bebouwing weergeeft. Het meest in het oog springende ‘plan’ is de spoorlijn, die dwars door het centrum loopt en ter hoogte van de West Blommersdijk ineens lijkt op te houden. Zo’n tien jaar voordat deze kaart verscheen, werd besloten een spoorverbinding dwars door de oude stad aan te leggen en aan te sluiten op het spoor van de Hollandsche IJzeren Spoorweg-Maatschappij (HIJSM) van Rotterdam naar Amsterdam. Voor de aanleg van dit traject werd de Binnenrotte gedempt en verrees er een ijzeren viaduct, ook wel het Luchtspoor of Binnenrotteviaduct genoemd, dat het aanzien van de binnenstad volledig veranderde.

Kaarten voor stadsplanning

Waarom was het zo belangrijk de steeds veranderende stad in kaart te brengen? Actuele kaarten waren allereerst een belangrijk instrument voor stadsarchitecten en stedenbouwkundigen. Vooral grootschalige kaarten werden gebruikt om stedenbouwkundige ontwerpen te maken en om projecten zoals de aanleg van spoorwegen te presenteren. In 1873 was de grootschalige kaart van uitgeverij Verbruggen & Van Duym uit 1865 in gebruik. Toen deze rond 1880 helemaal uitverkocht was, besloot het gemeentebestuur nieuwe gedetailleerde kaarten te laten maken. Het initiatief leidde vanaf 1886 tot een kaart van Gemeentewerken op negen bladen, die vervolgens steeds werd bijgewerkt.

Commerciële kaarten

De vele stedenbouwkundige ontwikkelingen vormden voor commerciële uitgevers en drukkers een aanleiding om ook kaarten van Rotterdam op de markt te brengen voor een breder publiek. Van veel van deze kaarten uit de tweede helft van de 19e eeuw schenen heruitgaven, vaak met slechts enkele aanpassingen. Een van deze commerciële kaarten is Nieuw Plan van de stad Rotterdam van de Brusselse uitgever Jean Dosseray uit 1873. Een opvallend detail is dat Rotterdam als plaats van uitgave staat vermeld, terwijl de uitgever in Brussel was gevestigd (zie ook Geografie februari). In een advertentie in het Dagblad van Zuidholland en ’s Gravenhage uit 1882 lezen we een verklaring. De uitgever had een ‘agent’ aangesteld, een plaatselijke vertegenwoordiger om zijn kaarten te verhandelen. De genoemde vertegenwoordiger is Aart Dona (1841-1908), wonende op de Piet Heinstraat 31 in Den Haag, die naast de verkoop ook het aan elkaar bevestigen van meerbladige kaarten uit Brussel voor zijn rekening nam.

Sporen op de kaart

Terug naar de spoorlijn. In 1873 waren de werkzaamheden nog in volle gang en dat verklaart waarom deze halverwege de kaart stopt. Dat betekende echter ook dat de kaart snel verouderde naarmate de werkzaamheden vorderden. De uitgever had daarmee een goede reden om een nieuwe kaart op de markt te brengen. Op heruitgaven van deze kaart uit 1874 en 1875 zie je dan ook dat de spoorlijn volledig is weergegeven. De keuze om de spoorlijn slechts voor een deel in te tekenen op de kaart uit 1873 zal dus zeker ook een commerciële afweging zijn geweest. Andere uitgevers kozen voor een afwijkende oplossing. Op de Platte Grond der stad Rotterdam (1873) van Albertus Braakensiek is de lijn bijvoorbeeld wel ‘doorgetrokken’ met de notitie dat dit een ‘Staats spoorweg in aanbouw’ betreft.

De kaarten van Rotterdam van Dosseray en Braakensiek zijn te bekijken in de Beeldbank van Allard Pierson.

• Dosseray : Allard Pierson, UvA, HB-KZL 28.19.31
• Braakensiek : Allard Pierson, UvA, HB-KZL 61.04.47