[6] Tweemaal Sumatra in 1873

In de KNAG-collectie bevinden zich twee kaarten van Sumatra uit 1873. Hoewel ze in hetzelfde jaar verschenen, verschillen ze totaal van inhoud. Wat is het verhaal erachter?

Hoe is het mogelijk dat twee in 1873 door particuliere Nederlandse uitgevers gepubliceerde kaarten van Sumatra inhoudelijk zo sterk van elkaar verschillen? Het antwoord ligt in het feit dat er meerdere informatiestromen met betrekking tot de kolonie bestonden. De ene kaart gaat terug op een rond 1830 getekende, maar pas in 1842 gedrukte, in Nederland gecompileerde kaart. De andere is gebaseerd op een kaart gemaakt in Batavia die in 1862 werd gedrukt. Niet alleen overheidsdiensten zoals de Topografische en de Hydrografische Dienst in Batavia karteerden Nederlands-Indië, ook wetenschappelijke genootschappen en particuliere uitgevers in Nederland brachten kaarten en atlassen uit waarin de kolonie werd afgebeeld.

De uitgevers

De Kaart van Sumatra op de schaal van 1:2.000.000 is afkomstig van uitgeverij Gebroeders van Cleef in Den Haag, en de Kaart van Sumatra naar de beste bronnen bewerkt (op de schaal 1:3.200.000) van uitgeverij J. Voltelen in Arnhem. Voltelen was een bekende atlasproducent, die de schoolatlassen van P.H. Witkamp uitbracht. De gebroeders Van Cleef produceerden alleen incidenteel cartografisch materiaal; enkele jaren later zouden ze ook een kaart van het oorlogsgebied in Atjeh brengen.

Als je beide kaarten op gelijk formaat afbeeldt (figuur 1), lijken ze niet zo veel te verschillen. Vanwege de langgerekte noordwest-zuidoostelijke vorm van het eiland is in beide gevallen de ruimte in de zuidwest- en noordoosthoek benut voor legenda’s of bijkaartjes. Opvallende verschillen betreffen het Tobameer (figuur 2). Bij Van Cleef is er sprake van één groot meer (zonder het eiland Samosir). Bij Voltelen vind je na enig zoeken twee Toba-meren, beide met kleine eilandjes. De reliëftekening op deze kaart berust – afgezien van het Gouvernement Westkust van Sumatra – grotendeels op fantasie.

Als we in figuur 2 de configuraties van kust, eilanden en rivieren nader vergelijken met behulp van het programma Faststone Image Viewer, blijkt dat de kusten redelijk overeenkomen, maar dat de loop der rivieren sterk verschilt. De oriëntatie van bergen zoals het Samponan-gebergte wijkt ook af op beide kaarten, net als die van eilanden als Mensular/Marsalah.

Hun cartografische bronnen

De kaart van Van Cleef is volgens de titel gebaseerd op de dertig jaar eerder uitgebrachte (en veertig jaar eerder getekende) Algemeene kaart van Nederlandsch Oostindië van Baron Von Derfelden van Hinderstein. De gebroeders Van Cleef hebben hun versie dan wel ‘met inachtneming van de nieuwste gegevens’ bijgewerkt, maar dat heeft het karakter van de kaart niet veranderd. De bronkaart was in 1842 de eerste wetenschappelijk verantwoorde weergave van de archipel, en liet ook lacunes in de kennis zien, zoals onzekerheid over het verloop van rivieren, de vegetatie, verbindingen en het reliëf. Dat in de legenda een signatuur is opgenomen die de route aangeeft van de zeereis die Gouverneur-generaal Baron Van der Capellen in 1824 maakte, had wellicht nut op de oorspronkelijke kaart van Von Derfelden, maar is hier een slordigheid.

De tekenaars van Voltelen brengen wat zij als de cartografische waarheid beschouwen met veel meer aplomb. Er worden geen onzekerheden uitgebeeld en de informatie is meer gestructureerd, ook door verschil in lettertypes en -groottes. De aandacht wordt een beetje afgeleid door de inzetkaart van Noord-Atjeh met de krijgshandelingen en de missigit van Kota Radja (zie ook het artikel van Anne-Rieke van Schaik in Geografie juni). Hoewel het landoppervlak op de kaart van Voltelen 2,5 keer zo klein is, staan er bijna evenveel namen op als bij Van Cleef.

Vooral uit de namen kun je de verschillende bronnen aflezen. Bijna alle namen van objecten zijn verschillend gespeld: Delhi/Deli; Bankahoeloe/Benkoelen; Banka/Bangka; Tellok Betoeng/Telokbetoeng, Kroe/Krohé, Lampon/Lampong; Tapanoeli/Tapanoelij. Een paar uitzonderingen zijn Atchin, Malakka, Padang en Palembang. Series plaatsnamen langs bepaalde kustgedeeltes verschillen totaal. De namen die Van Cleef hanteert, zijn gebaseerd op de Algemene kaart van Von Derfelden (1842), de namen op de kaart van Voltelen gaan terug op de Algemeene atlas van Nederlandsch Indië door P. Melvill van Carnbée en W.F. Versteeg, die van 1853 tot 1862 werd geproduceerd (tweede editie 1870. Gouda: Gualtherus Kolff). De bronkeuze van Van Cleef is merkwaardig, aangezien de Algemene kaart bij publicatie in geografische kringen slecht ontvangen was en – overigens ten onrechte – als veel minder betrouwbaar beschouwd werd als de nieuwere kaarten en atlas van Melvill van Carnbée. Vooral professor Kan, de latere voorzitter van het KNAG, had kritiek uitgeoefend op de Algemene kaart uit 1842. Blijkbaar namen niet alle uitgevers de geografische kritiek serieus; het gezag dat geografen later (via het KNAG) uitoefenden in de maatschappij, moest nog groeien.

De onzekerheid omtrent de topografie van het eiland zal mede een factor zijn geweest bij het organiseren van de Midden-Sumatra-expeditie door het KNAG in 1877.

BRONNEN:

• Van den Brink, P. (2010). Dienstbare kaarten. Een cartografische geschiedenis van het Koninklijk Nederlands Aardrijkskundig Genootschap 1873-1966. Houten: HES & De Graaf.
• Broeders, P.W.A. (2007). Gijsbert Franco baron von Derfelden van Hinderstein, 1783-1857. Leven en werk van ‘eene ware specialiteit’ in kaart gebracht. ’t Goy-Houten: HES & De Graaf.
• Wentholt, A. (red.) (2003). In kaart gebracht met kapmes en kompas met het Koninklijk Aardrijkskundig Genootschap op expeditie tussen 1873 en 1960. Utrecht: KNAG.