Borneo

We leven in een tijd van maatschappelijk wantrouwen. Het enig mogelijke antwoord hierop is vertrouwen en acceptatie van de risico's daarvan. Dit bedacht ik me toen ik voor een vlucht van Java naar Borneo aangewezen was op een onduidelijk reisagentschap. Ik maakte bijna 1400 euro over naar een Indonesische privérekening en kreeg tickets met foutieve namen. Een paar maanden later nam ik in Surabaya met een handgeschreven boardingpass op naam van ene Hendrik plaats in een propellervliegtuig van KalStar.

Na een uurtje verscheen een nieuw landschap in de diepte. Mijn ogen werden groter naarmate we dichterbij kwamen. 'Dit is...', stamelde ik. 'Dit is schandalig', vulde de studente aan die naast me zat. Onder ons lag een immens, volledig kaalgeslagen landschap. Hier was tropisch regenwoud niet gekapt voor houtwinning, palmolieplantages of extensieve veehouderij, maar totaal verwoest; er restte alleen bruine, stoffige, kale bodem. De landing, met gierende remmen stuiterend over de ongelijke landingsbaan van Sampit, maakte weinig indruk meer.

We waren in het Wilde Westen van Indonesië beland. Borneo oogde als één grote bouwput, met vooral veel alvast opgeruimde vegetatie. De lucht kleurde bruin van het stof dat van de kale bodems opwaaide. Hier was Global Change geen abstractie.

Op het Indonesische deel van Borneo, Kalimantan, groeit de bevolking sterk door dalende sterftecijfers en transmigratie van Javanen. Traditionele praktijken van slash-and-burn verliezen daardoor hun duurzaamheid. Als de regens dan ook nog bijzonder lang uitblijven vanwege een mogelijk door het versterkte broeikaseffect intensere en frequentere El Niño, loopt de situatie snel uit de hand. Boeren staken het bos alvast in brand, zodat wanneer de late regens zouden komen, het land meteen bewerkt kon worden. Maar de regen kwam niet en lokale brandjes veranderden in immense bosbranden.

Borneo laat het verhaal van de 21e eeuw zien. Klimaatverandering zal niet zozeer een opwarming van de atmosfeer zijn. Het wordt een complex geheel van verandering onder invloed van een toenemende hoeveelheid energie in het klimaatsysteem. Oceanen warmen op, waardoor drukgebieden veranderen. Extreem weer als orkanen, droogte en El Niño kunnen frequenter en intenser worden. Maar wat er werkelijk gaat gebeuren, weten we niet. Vooral het gedrag van oceanen wordt nog heel slecht begrepen.

Dat geldt ook voor het gedrag en de respons van samenlevingen. Grootschalige veranderingen in landgebruik beïnvloeden het klimaat. Bossen houden veel vocht vast, dat temperatuurwisselingen dempt en kan verdampen en uitregenen. Boskap leidt daarom tot extremer weer en verdroging. Het opwaaiende stof beïnvloedt wolkenvorming en de absorptie en reflectie van zonlicht. In veel landen groeit de bevolking snel, maar waar men nog enigszins genuanceerd denkt over het milieu, krimpt die juist.

Gaia is daarom geen hypothese maar een noodkreet. De mensheid rommelt in een systeem dat voor haar nog grotendeels een black box is. Een vergelijking met een levend organisme is misschien onwetenschappelijk, maar maakt ook duidelijk dat er niet wordt aangerommeld met zomaar een willekeurige machine. De omstandigheden waaronder we leven nodigen niet bepaald uit tot vertrouwen in leidende elites. En toch is vertrouwen de enige weg. Die paradox is vergelijkbaar met die van de kwetsbare en weerbare planeet Aarde. Hoe daarmee te leven is de vraag die het tijdsgewricht waarin wij leven ons stelt. 

Tom Wils - Hogeschool Rotterdam en Fontys Hogescholen Tilburg