Egmond aan Zee (1736)

Zelfstandige stadsplattegronden komen weinig voor in de Atlas der Neederlanden, al zijn er tussenvormen zoals de kaart van Enkhuizen in het oktobernummer van Geografie. De plattegronden in de Atlas hebben een bepaald thema of doel. Zo ook deze van Egmond aan Zee. Hij is niet gemaakt om de weg te vinden, maar om de dreiging van de Noordzee en de maatregelen van kustbescherming uiteen te zetten. Hij verscheen in 1719 en werd in ongewijzigde vorm rond 1735 heruitgegeven. 

Kustafslag

De voortdurende kustafslag sinds de middeleeuwen loopt als een rode draad door alle waterstaatkundige kaarten van de NoordHollandse kuststrook. Ook het vissersdorp Egmond had daar zwaar onder te lijden. Tussen 1665 en 1714 was de kust 70 meter teruggeweken. De verwoestingen die de zware Kerststorm van 1717 aanrichtte, waren aanleiding tot het nemen van maatregelen en het vervaardigen van deze kaart. In één klap werd 27 meter voorduin aan de voet van de kerktoren weggeslagen, inclusief de muur rond het kerkhof. De toren kwam op slechts 8,5 meter van de steile zeeduinhelling te staan. Ook een aantal huizen aan zeezijde werd weggespoeld.

Anthonie Torck (of Turck) ontwierp daarop een stelsel van verdedigingswerken, dat in 1718 op kosten van de Staten van Holland en West-Friesland werd aangelegd. De markante, hoge toren speelde samen met de afgebeelde vuurboeten namelijk een belangrijke rol in het drukke scheepvaartverkeer van en naar het Marsdiep. De voet van het duin werd stevig afgedekt met matten van rijshout. Daarvóór kwamen rietschermen om het stuifzand vast te houden. 

Kerktoren

De kaart laat duidelijk zien hoe de kerktoren bedreigd werd en hoe het hele dorp langs een lijn parallel aan de zeereep voortdurend capituleerde voor de oprukkende zee. Bij zware stormen sloeg soms een hele straat weg. De maatregelen hebben maar korte tijd effect gesorteerd. In 1741 was het fundament van de toren zo ver ondermijnd dat op 27 november meer dan de helft op het strand stortte; op 7 april 1743 volgde de rest.

Het jaar erop zorgde de Commissie der pilotage ervoor dat ten zuidwesten van de toren ter vervanging een baak opgericht werd. Maar de afslag ging door. Vanaf 1665 tot heden is de kustlijn meer dan 200 meter teruggeweken, waardoor deze tegenwoordig vlak voor de driesprong in het midden van de kaart is komen te liggen.

Henk Schoorl toonde in 1968 in een kaartje de gereconstrueerde kustlijnen vanaf 1664/65 tot circa 1940. Daaruit blijkt dat niet alleen de kerk en toren, maar honderden andere gebouwen en hele straten sinds de 17e eeuw ten onder zijn gegaan.

De inzetten rechtsboven en onderlangs voegen een derde dimensie en een tijdsperspectief toe aan de hoofdkaart. Het panorama van Egmond aan Zee gezien vanuit de duinen is losjes gebaseerd op een veel oudere prent, Egmondt-op-zee, van Claes Jansz Visscher uit 1615. In de opdracht zien we de invloedrijke Lieve Geelvinck vermeld. Samen met de provinciale vertegenwoordigers Cornelis van Valckenburg en Bruno van der Dussen had hij zich ingezet voor maatregelen om de toren te redden. Johannes Rollerus was ‘opsiender van gemelte wercken, en geswooren Lantmeeter tot Beverwyck’.