Geografie: Dé ontmoetingsplaats voor science en society

Het jubileumnummer van Geografie ter gelegenheid van 140 jaar KNAG in juni 2013 heeft grote indruk op ons gemaakt. Naast een terugblik op het genootschap werden nieuwe kansen voor geografie, inclusief de relatie met het grote publiek verkend. Het trof ons echter diep bij de nieuwe kansen te lezen dat Salomon Kroonenberg en Jan van Mourik pleitten voor afscheiding van de fysische geografie van de schoolaardrijkskunde.

Het is inderdaad zo dat de wetenschappelijke tradities waarin de hedendaagse sociale en fysische geografie zich bewegen, sterk verschillen. Toch zijn er ook ontwikkelingen die erop wijzen dat beide disciplines nog nooit zó relevant voor elkaar zijn geweest. In een wereld waarin de mens een grote invloed heeft gekregen op natuurlijke processen en de facto een geologische factor op zichzelf is geworden, kunnen we ons een archaïsch dualisme van mens versus natuur simpelweg niet meer permitteren. De mens is geen buitenaards wezen, maar een uit de aarde voortgekomen diersoort. Al zijn creaties, inclusief politieke, economische en sociale systemen die sociaal geografen graag bestuderen, zijn onderdeel van het systeem aarde. Het onderscheid tussen natuurlijk en kunstmatig is in feite nog het meest kunstmatig. Uiteindelijk is alles een creatie van de natuur.

Klimaatverandering

Een actueel voorbeeld is klimaatverandering. De echte oorzaken van door de mens veroorzaakte klimaatverandering zijn cultureel van aard. Ons geloof in ‘de Vooruitgang’, die vooral technologische en materiële vooruitgang behelst, heeft de situatie gecreëerd dat we de samenstelling van de atmosfeer en het aanzien van het landoppervlak veranderen. Dit zet een duizelingwekkende hoeveelheid processen, terugkoppelingsmechanismen, in gang, die op hun beurt weer het gedrag van mensen gaan beïnvloeden. Ook dit gedrag is welbeschouwd een terugkoppelingsmechanisme, want links- of rechtsom heeft dat weer invloed op het klimaat. Zelfs de mediadiscussie over klimaatverandering, opgestookt door – zoals het hoort – recalcitrante professoren, is een terugkoppelingsmechanisme, en een buitengewoon intrigerende.

Nederlands landschap

Een helaas minder actueel voorbeeld is het Nederlandse landschap. Ooit een paradepaardje van het aardrijkskundeonderwijs is het nu verdrongen naar een paar bijzinnen in een welwillende lesmethode. Juist in het Nederlandse landschap is te zien hoe mens en natuur hand in hand gaan. Hoe demografische en economische ontwikkelingen leidden tot ontwatering, inklinking, afgraven en uitbaggeren van veen, tot een land onder de zeespiegel, dat zich vervolgens met indrukwekkend vernuft staande houdt. Niet meer tegen het water, maar met het water. Ruimte voor de rivieren is geen eufemisme, maar een besef dat je de vijand beter kunt omhelzen. Zeker als die vijand ook je partner is – zonder water waren wij nooit een schatrijke handelsnatie geworden.

Brug

De twee voorbeelden kunnen fysisch of historisch geografisch aandoen. Daaruit spreekt de expertise van de auteurs. Een slimme sociaal geograaf ziet echter zijn kansen; de stad Rotterdam wordt volgebouwd met waterpleinen en groene daken. Duurzaamheid is het modewoord, zelfs in de meest kunstmatige omgevingen. En wat gaat er gebeuren met al die petrochemische industrie in de haven van Rotterdam als het olietijdperk passé is? De toekomst is er juist een van partnerschap tussen mens en natuur. De toekomst van de schoolaardrijkskunde zou ook juist daar moeten liggen.

In het palet van schoolvakken in het voortgezet onderwijs neemt aardrijkskunde dan een bijzondere plek in. Het is het enige vak dat expliciet de brug slaat tussen science en society, en daarmee het enige vak dat jonge mensen echt kan vormen tot wereldburgers op een aardbol die uit zijn voegen barst van mensen, welvaart en technologische ontwikkeling. Een vormend vak kan zich niet opsluiten in hokjes van specialisaties. Meer dan ooit is het nodig ons af te vragen hoe de schoolaardrijkskunde hier diepgaand vorm aan kan geven. Wat ons betreft is de discussie geopend! 

De auteurs zijn lerarenopleiders aardrijkskunde en docenten fysische geografie. Deze reactie is mede namens de vakgroepen van de Hogeschool Rotterdam, Hogeschool van Amsterdam, Noordelijke Hogeschool Leeuwarden, Hogeschool Arnhem Nijmegen en Fontys Hogescholen Sittard geschreven.