Griekse genezingsheiligdommen en moderne ziekenhuizen

FOTO: RONNY SIEGEL

Epidauros
De site van Epidauros is Unesco Werelderfgoed. De natuurlijke omgeving is nagenoeg niet veranderd en vanaf het prachtig bewaard gebleven theater goed te aanschouwen. Een uitstekende plek om het klassieke therapeutische landschap te ervaren.

Dat de natuur een helende werking heeft, wisten de Oude Grieken al. Valt daarvan nog wat te leren, bijvoorbeeld bij de inrichting van een ziekenhuis?

De Stress Reduction Theory uit de psychologie verwoordt hoe de natuur een positief effect heeft op de gezondheid. Zo ervaar je in de natuur meer controle over je omgeving, je wordt eerder verleid tot fysieke inspanning, bijvoorbeeld wandelen, en op een positieve manier afgeleid van je zorgen. De helende werking van de natuur was al bekend in de Griekse Oudheid. Tussen 500 en 200 voor Christus waren er ‘genezingsheiligdommen’ zoals in Epidauros, Oropos, Pergamon, Athene en op Kos. Kunnen we daarvan wat leren voor de inrichting van onze moderne ziekenhuizen?

Therapeutisch landschap

De meeste klassieke genezingsheiligdommen bevinden zich op enige afstand van de stad. Weg van de drukte en de vervuilde, urbane omgeving. Ze liggen vaak beschut, bijvoorbeeld in een vallei of tegen een heuvelwand, met frisse lucht, mooie vergezichten en veel groen. De Oude Grieken waren ervan overtuigd dat deze locaties door de goden zelf gekozen waren, maar erkenden ook de helende kracht van de natuur zelf. Vitruvius, een Romeins ingenieur gespecialiseerd in architectuur, schreef bijvoorbeeld dat zieken sneller genazen wanneer zij van een verderfelijke naar een gezonde omgeving werden verplaatst. Het verderfelijke gebied waarop hij doelde was het urbane gebied, en de gezonde omgeving de natuur of ‘het groen’. Binnen de health geographies zouden we dit nu een therapeutisch landschap noemen, een plek, gebied en/of situatie die een langdurig positief effect heeft op de gezondheid – fysiek, maar ook mentaal, sociaal en spiritueel – en op genezingsprocessen (figuur 1).

Figuur 1. Therapeutisch landschap

Moderne initiatieven

Anders dan de Romeinse Vitruvius bepleitte, bevinden veel van de ziekenhuizen in onze tijd zich juist in stedelijk gebied en ligt de natuur vaak op enige afstand. Toch zijn er veel initiatieven om de natuur weer terug te brengen in het ziekenhuis. Zo zijn er geneestuinen, speciaal ontworpen groene plekken die hetzelfde effect moeten hebben als het klassieke therapeutische landschap. Roger Ulrich introduceerde het concept in de jaren 1970. In View through a window may influence recovery from surgery (1984) pleitte hij voor kamers met mooie uitzichten, omdat deze het genezingsproces bevorderen (figuur 2).

Sindsdien zijn er veel vorderingen gemaakt. De landschapsarchitecten Marcus en Sachs onderscheidden in 2013 zeker zestien typen therapeutische landschappen, variërend van een uitgestrekt landschapsterrein met daarin ziekenhuizen, tot dakterrassen en uitzichten vanuit het raam. Het klassieke therapeutische landschap zou je kunnen scharen onder het uitgestrekte landschapsterrein, waarin je wandelingen kunt maken en waarin diverse landschappen naar voren komen die de bezoeker blijven prikkelen (bijvoorbeeld bos en vlakten, en uitzichten vanaf een heuvelterrein). Vanuit praktische en economische redenen wordt bij moderne ziekenhuizen vaak gekozen voor (binnen)tuinen. Het onderhoud is makkelijk(er) en mensen kunnen ook in deze kleinere opstellingen van de natuur genieten.

Figuur 2. Plattegrond van de tweede verdieping van het ziekenhuis dat is gebruikt in het onderzoek van Ulrich. Sommige patiënten in het onderzoek keken via hun raam uit op bomen, anderen op muren.

BEELD: WIKIMEDIA

Religieuze achtergrond
Vanwege de symbolische en religieuze grondslag zijn de genezingsheiligdommen in de Griekse Oudheid niet direct vergelijkbaar met onze moderne ziekenhuizen. Wie destijds niet in de dagelijkse omgeving genas, bezocht een heiligdom dat gewijd was aan een van de goden die in verband werden gebracht met genezing. De bekendste waren Asklepios en Amphiarios. De ervaring begon vanaf het moment dat je van huis wegging en naar een genezingsheiligdom reisde. De reis was een eerste stap om zorgen van je af te zetten. Bij binnenkomst moest je je direct reinigen met heilig water. Hierna verrichtte je diverse handelingen zoals objecten offeren aan de goden om de genezing kracht bij te zetten. Uiteindelijk kwam je in een ruimte waar je de nacht doorbracht. Een van de goden zou dan in een droom verschijnen en je genezen, of vertellen wat je moest doen om te genezen.

Klassieke bronnen

Van het klassieke landschap is weinig meer over. Voor onderzoek zijn we hoofdzakelijk aangewezen op wat architecturale restanten op locatie en archeologische vondsten die in musea zijn ondergebracht. Daarnaast kunnen diverse klassieke bronnen een indruk geven van de sociale interpretatie van het landschap in klassiek Griekenland, zoals teksten van de Griekse en Romeinse geleerden, onder wie ook geografen. Denk aan Pausanias, Plutarchus, Vitruvius en Strabo. Ook is het klassieke landschap te reconstrueren op basis van pollen- en zoölogisch onderzoek.

Anne-Lieke Brem voltooide haar master culturele geografie en archeologie aan de Rijksuniversiteit Groningen. Ze doet onderzoek naar de invloed van de natuur op gezondheid, en richt zich daarbij op therapeutische landschappen.

BRONNEN

Gesler, W.M. 2003. Healing Places. Rowman and Littlefield, Oxford.
Gesler, W.M. 1993. Therapeutic Landscapes. Theory and a Case Study of Epidaurus, Greece. Environment and Planning D: Society and Space 11: 171-189.
Marcus, C.C. & N.A. Sachs 2013. Therapeutic Landscapes. An Evidence Based Approach to Designing Healing Gardens and Restorative Outdoor Spaces. John Wiley & Sons, Hoboken.
Ulrich, R.S. 1984. View through a window may influence recovery from surgery. Science 224(4647): 420-421.
Williams, F. 2017. The Nature Fix: Why Nature Makes Us Happier, Healthier, and More Creative. W.W. Norton and Co, New York.
Vitruvius. De Architectura. Vertaald door Granger, F. 1931. Harvard University Press, Cambridge.