Jaarmarkten in Hanzestad Deventer

Voor het eerst in 31 jaar bleef het dit jaar op de eerste zondag van augustus rustig in Deventer. De jaarlijkse boekenmarkt, de grootste van Europa, kon door het coronavirus niet doorgaan en is daarom verplaatst naar 2021. Vergelijkbaar bleven ook de straten en pleinen in de Deventer binnenstad leeg tijdens het tweede weekend van juli. Toen had eigenlijk het buiten-theaterfestival Deventer op Stelten plaats moeten vinden. En zo zal in december het karakteristieke Bergkwartier leger zijn dan normaal, aangezien het zeer populaire Dickensfestijn ook is uitgesteld tot 2021.

Uiteraard jammer voor alle betrokkenen en potentiële bezoekers zowel uit Deventer als ver daarbuiten. Gelukkig komen al deze evenementen weer gewoon terug zodra het kan, aangezien dit vaste elementen zijn op de jaarlijkse festivalkalender van de Koekstad. Best bijzonder eigenlijk, dat een stad met de omvang van Deventer (100.762 inwoners op 1 januari 2020) zoveel nationaal bekende en grootschalige festivals organiseert. Opgroeiend in Deventer heb ik nooit zo door gehad dat dit best uniek is, voor mij hoorden die festivals er gewoon bij. En als je wat dieper in de geschiedenis van deze mooie stad aan de IJssel duikt, ontdek je dat het eigenlijk perfect past bij het DNA van deze historische stad.

Handels- en Hanzestad

In 2018 vierde de stad haar 1250-jarig bestaan. Er werd namelijk al melding gemaakt van een nederzetting op de huidige locatie van Deventer in 8e eeuw. In de afgelopen 1250 jaar heeft Deventer veel verschillende labels gekregen; Onderwijsstad, Cultuurstad, Vestigingsstad, Koekstad. Maar wist je dat Deventer ook als Hanzestad en Jaarmarktstad bekend staat? Welke sporen daarvan zijn nu nog te zien en te ontdekken in de stad die we vandaag kennen?

Vanaf ongeveer halverwege de Middeleeuwen ontwikkelde Deventer zich als belangrijk knooppunt voor de handel, dankzij de gunstige ligging aan de IJssel op de route die kooplieden via de Zuiderzee richting de Noordzee of Oostzee bracht. Niet alleen over water, maar ook over land kwamen handelsroutes tot ontwikkeling. Deventer werd een steeds belangrijke doorvoerhaven op zowel de oost-west als noord-zuid routes. De stad had er dus groot belang bij om haar positie en activiteiten als handelsstad te beschermen en de conclusie was dat dit het beste zou lukken in groter verband. Daarom sloot de stad zich in de 13e eeuw aan bij het verbond van Hanzesteden en groeide ze in de 14e eeuw uit tot machtige speler binnen dit stedenverbond. In de 14e en 15e eeuw ging het Deventer economisch voor de wind, waarbij de 15e eeuw echt een gouden eeuw was voor de stad. Deze economisch voorspoed had men vooral te danken aan de jaarmarkten die in Deventer gehouden werden.  

Het belang van jaarmarkten    

De jaarmarkt is een fenomeen afkomstig uit de Middeleeuwen, waarbij er gedurende vaak enkele weken allerhande agrarische producten en handelsgoederen verkocht werden in een stad. Dit waren jaarlijks terugkerende markten, gekoppeld aan een patroonheilige, wiens feest plaats vond tijdens de marktperiode. Een stad mocht niet zomaar een jaarmarkt organiseren, maar moest hiervoor rechten verleend krijgen. Deventer verkreeg die rechten in 1344 en in de daarop volgende decennia vonden er vier en later zelfs vijf grote jaarmarkten in de stad plaats. Kooplieden kwamen van heinde en verre voor enkele weken hun koopwaren aanbieden. Hierdoor dreef Deventer intensief handel met belangrijke handelssteden in en buiten Nederland. De handelsnetwerken die aan Deventer verbonden werden via de jaarmarkten, werden zelfs belangrijker dan de Hanze-samenwerking, omdat binnen dat netwerk het accent verschoof richting zeeschepen en daarbij horende zeehavens, zoals Kampen.

Om succesvol meerdere meerdaagse markten per jaar te organiseren, moest er stevig geïnvesteerd worden in orde en veiligheid in de stad. Kooplieden moesten veilig de stad kunnen bereiken en vervolgens veilig handel kunnen drijven. Zo werden de kooplieden bij de ingangspoorten gecontroleerd en zorgden geldwisselaars ervoor dat er met het juiste – in Deventer geaccepteerd – geld werd betaald.       

Naast kooplui die hun waren aan de man brachten, trokken de jaarmarkten ook een breed scala aan andere ‘verkopers’, zoals muzikanten, kunstenaars en oplichters, die hoopten op de markt een boterham te kunnen te verdienen. Ook hierdoor was Deventer een belangrijk knooppunt en ontmoetingsplek voor mensen uit alle windstreken, die naast geld ook ideeën en kennis mee brachten. Dit verrijkte het sociale en culturele leven in de stad en maakte van Deventer naast een centrum voor handel, ook een centrum voor geloof en onderwijs.       

Van handel naar industrie        

Met het verschuiven van internationale handelsnetwerken, verloren de Deventer jaarmarkten aan belang en hielden ze zelfs op te bestaan. De economische bloei in de Middeleeuwen werd gevolgd door een periode van economische achteruitgang in de 16e  eeuw, mede veroorzaakt door een reeks machtsconflicten tussen verschillende gewesten en hertogdommen. Hierdoor was Deventer weliswaar in de 17e en 18e eeuw geen internationaal vooraanstaande speler meer, maar nog steeds een provinciestad met een belangrijke regionale functie. Deventer had veel kleinschalige bedrijvigheid, zoals de beroemde bakkerijen die de Deventer koek maakten en ook stond de stad bekend om haar drukkerijen. De aanwezigheid van dit soort ambachtslieden legde de basis voor de industriële ontwikkeling van de stad eind 18e en vooral in de 19e en 20e eeuw. Deventer wist zich door de tijd heen dus economisch opnieuw uit te vinden en haar economisch profiel uit te breiden en te diversifiëren.

Een stad om te beleven             

De industrie is nog steeds een belangrijke sector in Deventer in termen van werkgelegenheid vandaag de dag. Daarnaast zijn de gezondheidszorg, advisering en onderzoek en groot- en detailhandel voorname pijlers onder de Deventer economie. In met name die laatste sector komt wellicht nog iets terug van de jaarmarktstad van weleer. Kijk maar om je heen in de stad. Het is terug te zien in de verschillende pleinen, allereerst natuurlijk op de Brink, het grote gezellige plein dat nog steeds dienst doet als locatie van de warenmarkt op vrijdagen en zaterdagen. Maar denk ook aan namen van pleinen zoals de Stromarkt en de Houtmarkt. Namen die voor zich spreken. En de historie als jaarmarktstad komt dus ook terug in de festival- activiteitenkalender van de stad, waar jaarlijks een grote Goede Vrijdagmarkt op terug te vinden is – een overblijfsel uit de tijd van de jaarmarkten.

Hetzelfde geldt voor de Deventer zomerkermis, die plaatsvindt rond dezelfde tijd als destijds de Sint Jansmarkt werd gehouden (rond 24 juni). De grote publiektrekkers van Deventer, de boekenmarkt en het Dickens festijn, kunnen weliswaar niet herleid worden tot één van de vijf jaarmarkten van vroeger, maar passen wel perfect in de traditie en historie van de stad als handels- en ontmoetingscentrum. Zo trekken de bezoekers van de Boekenmarkt langs de boekenkramen aan de Welle en de verlaagde Wellekade, en dan de stad in over de pleinen en het Grote Kerkhof bij de Lebuinuskerk, om te eindigen op de Brink, het hart van de stad. Dus als het straks allemaal weer mag, zet eens koers richting Deventer, zoals velen anderen in de afgelopen eeuwen ook gedaan hebben en (her)ontdek deze mooie stad.