Leefbaarheid en toerisme in Amsterdam

Steeds vaker komt in het nieuws dat toerisme de leefbaarheid van buurten aantast. Dit lijkt zelfs een algemeen gegeven te worden. Klopt dit wel? Anne Hootsmans en Emma Berndsen (scholieren van het Ichthus Lyceum) hebben zich voor hun profielwerkstuk zeven maanden lang in deze kwestie verdiept. Hiermee wonnen zij de tweede prijs van de KNAG Werkstukswedstrijd. In dit artikel lichten zij hun onderzoek toe.

’s Nachts wakker worden van rolkoffers en joelende toeristen, tussen de rommel lopen op straat en een gevoel van onteigening van de buurt: steeds vaker komen Amsterdammers met klachten hierover in het nieuws. Het aantal toeristen dat een bezoek aan Amsterdam brengt is de afgelopen jaren sterk gestegen. Dit heeft enkele voordelen, zoals economische groei en een toename van voorzieningen. Het toerisme kent daarentegen ook zijn schaduwkant: de beïnvloeding van de leefbaarheid voor de buurtbewoners in Amsterdam.

In welke mate de leefbaarheid daadwerkelijk wordt beïnvloed is echter nog onduidelijk. Dat zochten Hootsmans en Berndsen uit in de Amsterdamse Grachtengordel-Zuid en IJburg. Er is gekozen voor een vergelijkend onderzoek tussen deze twee specifieke buurten, omdat ze scherp in contrast met elkaar staan: in Grachtengordel-Zuid is toerisme aan de orde van de dag, terwijl het in IJburg eerder uitzondering dan regel is.

De conclusie van het onderzoek luidt dat het beleid rond toerisme en de toeristen zelf inderdaad invloed hebben op de leefbaarheid van een buurt. Deze invloed speelt in zowel positieve als in negatieve zin; de wisselwerking tussen toerisme en leefbaarheid is immers een dynamisch proces dat  zowel voor- als nadelen kent. Daarnaast is uit het onderzoek naar voren gekomen dat de meningen van de gemeenteraadsleden van Amsterdam over de invloed van toerisme op de leefbaarheid zeer verschillen ten opzichte van de meningen van de bewoners van Amsterdam. De gemeenteraad is positief over de plannen en de uitvoering omtrent toerisme, terwijl de bewoners (van voornamelijk Grachtengordel-Zuid) zich hier niet in kunnen vinden. Opmerkelijk, aangezien de raadsleden de bewoners juist horen te vertegenwoordigen.

Toerismeverspreidingsplan

Het onderzoek begon met een verdieping in zes beleidsplannen van de gemeente Amsterdam omtrent toerisme. Uit de doorgespitte beleidsplannen werd geconcludeerd dat het beleid van de lokale overheid rond toerisme de leefbaarheid van de buurten negatief beïnvloedt, omdat de plannen rond city marketing nog steeds voornamelijk gefocust zijn op het aantrekken van toeristen. Tussen de regels door staat dat de hoofdstad een stad voor de Amsterdammers is, maar in de plannen zelf staan juist weer maatregelen en middelen om nog meer toeristen te trekken. Dit is goed voor de economische groei van de stad zelf, maar de belangen van de bewoners en de leefbaarheid van de stad worden vrijwel niet benoemd. Dat heeft als gevolg dat er maar weinig maatregelen worden getroffen om het aantal toeristen binnen de perken te houden. De enige voorbeelden hiervan zijn het toerismeverspreidingsplan en de aansluiting hiervan op het plan om de metropoolregio in zijn geheel aantrekkelijker te maken. Deze plannen proberen de druk op het centrum te verlagen door de toeristen te laten zien dat Amsterdam meer is dan het centrum zodat de bezoekers zich meer verspreiden.

Tot nu toe hebben deze plannen nog maar weinig vruchten afgeworpen. Het doel is immers om de druk op het centrum te verlagen, maar de toeristen komen met als hoofddoel vaak toch echt komen voor de stad Amsterdam zelf en dat wordt door het toerismeverspreidingsplan niet direct beperkt. De regio’s hieromheen spelen nog altijd een veel kleinere rol voor hen en dienen vaak alleen als overnachtingsplaats. In feite werkt het toerismeverspreidingsplan dus slechts één kant op; het beleid zorgt ervoor dat de verspreiding van de toeristen op het gebied van overnachtingsplaatsen wordt verlaagd, maar de druk op het centrum in verband met de toeristische trekpleisters blijft onveranderd.

Bovendien zet dit weer een geheel ander proces in gang. De toeristen komen door de plannen opeens in contact met gebieden buiten Amsterdam. In het begin heeft dat positieve gevolgen voor de buurt, zoals een toename in voorzieningen. Hierdoor ontstaan echter ook externe effecten en risico’s. De gebieden die zijn toegewezen voor de functies wonen en werken moeten daarom scherp en nauwlettend in de gaten worden gehouden. Wanneer dit niet zou gebeuren zou verregaande disneyficering van Amsterdam en het daadwerkelijke bestaan van de Metropoolregio anders een feit kunnen worden.

De kans dat licht toeristische gebieden zullen veranderen in een nieuw centrum is verwaarloosbaar: deze omliggende gebieden zullen waarschijnlijk niets meer dan een overnachtingsplaats worden. De toeristen zullen overdag weer het centrum of de omgeving bezoeken. Ook deze lichtere vorm van toerisme zullen de sociale cohesie en de leefbaarheid in een buurt aantasten. Dit is een risico waar op dit moment te weinig rekening mee wordt gehouden.

Het beleid rondom toerisme in Amsterdam is daarom tot op heden paradoxaal te noemen. Er wordt geprobeerd om de verschillende belangen van de gemeente en de bewoners gelijktijdig te behartigen, terwijl deze juist met elkaar in contrast staan. Ook blijkt uit een enquête onder de raadsleden van de gemeenteraad van Amsterdam, dat de raadsleden zelf positief tegenover het beleid en de toeristen staan en de negatieve effecten vrijwel niet benoemen.

Centrum en buitenwijk

Afgezien van het beleid beïnvloeden ook de toeristen zelf de leefbaarheid van de stad. Dat gebeurt zowel in positieve als in negatieve zin. Om deze verschillende kanten van het spectrum extra gedetailleerd onder de loep te nemen is een vergelijking gemaakt tussen de buurten Grachtengordel-Zuid en IJburg. Grachtengordel-Zuid is een voorbeeld van een wijk waar spanningen bestaan zodra het op dit onderwerp aankomt, terwijl de bewoners van IJburg de toeristen vanuit een geheel andere visie bekijken.

Grachtengordel-Zuid
Grachtengordel-Zuid is een voorbeeld van een wijk waar de hoge mate van aanwezigheid van toerisme protest oproept. Alle respondenten vanuit Grachtengordel-Zuid hebben aangegeven last te hebben van het toerisme. Zo lopen er op straat soms meer toeristen dan bewoners en houden de toeristen zich niet aan de verkeersregels. Dat leidt tot irritaties. Het is dus wel duidelijk dat het   toerismeverspreidingsplan hier zijn vruchten nog niet heeft afgeworpen. Alleen al in het drie uur durende onderzoek op deze locatie zijn 27 toeristen voorbij gekomen. Bovendien zijn er in dit gebied enkele Airbnb’s.

Bewoners zijn niet positief over de toename van het aantal toeristen in hun buurt. Zij vinden deze ontwikkeling hinderend, omdat het onder andere zorgt voor een toename van verkeersoverlast, zwerfafval en een toename van het aantal voorzieningen dat is gericht op toeristen. Bewoners in Grachtengordel-Zuid hebben door de Airbnb’s met wisselende buren te maken, hierdoor vermindert de sociale cohesie binnen de buurt. Ook bleek uit het onderzoek op de locaties dat er in Grachtengordel-Zuid sprake is van meer zwerfafval, vandalisme en geluidsoverlast dan in IJburg. Het bestaan van een daadwerkelijk causaal verband tussen deze vormen van overlast en de aanwezigheid van toeristen is betwistbaar, maar de verschillen in de mate van overlast zijn in het onderzoek wel objectief vastgesteld.

De bewoners van Grachtengordel-Zuid vinden de ontwikkeling niet goed voor de leefbaarheid van hun buurt. De binnenstad wordt te anoniem en verengelst. Ook enkele bewoners uit IJburg gaven aan dat zij niet meer graag in het centrum komen en het slechts enkele keren per jaar bezoeken. Opmerkelijk, gezien hun visie op toerisme die weldegelijk anders is dan die van de bewoners van Grachtengordel-Zuid. Er kan dus geconcludeerd worden dat de leefbaarheid in Grachtengordel-Zuid lijdt onder het toerisme.

IJburg
IJburg is een buurt waar toerisme nog niet in alarmerende mate aanwezig is en waarvoor zelfs kan worden gesteld dat het de leefbaarheid van de wijk (nog) positief beïnvloedt. Op dit moment telt IJburg slechts een paar accommodaties, waaronder enkele Airbnb’s. De buurt is dus niet toeristisch. De bewoners merken wel dat er steeds vaker een nieuw gezicht door de straten heen loopt, dat er rolkoffers verschijnen en dat er soms een accommodatie bijkomt.

In tegenstelling tot de bewoners van Grachtengordel-Zuid brengen deze voorzichtige toeristische verschijnselen nog niet het heftige protest teweeg zoals in Grachtengordel-Zuid. De opinie is juist overwegend positief. Sterker nog, volgens de bewoners zijn de toeristen zijn hier juist welkom. IJburg is een echte Vinexwijk, een groot deel van de wijkbewoners is overdag niet thuis. Het is overdag dus erg rustig op straat. Voor de sociale controle zou het daarom volgens de IJburgers geen enkel  probleem zijn als er overdag wat meer mensen op straat lopen. Bovendien vinden de IJburgers dat meer mensen op straat bijdragen aan de sfeer en de reuring.

Ook denken zij dat door een toename aan toeristen de (jeugd)voorzieningen zullen toenemen. De middenstand zou het toerisme volgens de gebiedscoördinator ook goed kunnen gebruiken. Wat opvalt is dat vrijwel alle respondenten uit IJburg geen negatief verband leggen tussen toerisme en het effect op de leefbaarheid. Pas na wat doorvragen gaan de bewoners nadenken over de wellicht negatieve effecten voor hun buurt. Dit bevestigt dus dat toerisme de leefbaarheid in een wijk ook ten goede kan komen, zolang het aantal en de effecten natuurlijk wel binnen de maat blijven en IJburg een buurt is én blijft om in te wonen. Anders bestaat het risico dat IJburg en vergelijkbare buurten het centrum achterna gaan.

Kortom, het beleid rondom toerisme in Amsterdam moet in goede banen geleid worden, wil er een optimale balans tussen de verschillende belangen gevonden worden. Door dit onderzoek blijft de focus hopelijk op dit onderwerp gevestigd en zullen er in de toekomst wellicht evenwichtigere en effectievere oplossingen tot stand komen die leiden tot meer tevreden buurtbewoners. Hun tevredenheid zou immers op de eerste plaats moeten komen, en niet die van de toerist.

Anne Hootsmans studeert Sociale geografie en planologie, Universiteit Utrecht
Emma Berndsen studeert Politicologie, Universiteit van Amsterdam